U razvijenim društvima, osnovni mehanizam za ostvarivanje integracije pojedinaca u društveni sistem i tržište rada jeste obrazovanje. Obrazovanjem se omogućava ne samo adekvatna startna pozicija u tržišnoj utakmici, već i mogućnost da se pojedinci samoaktualizuju i zauzmu poželjno mesto u stratifikaciji društvenih položaja. U slučaju nepostojanja strukturalnih pretpostavki za nesmetanu participaciju svih članova u procesu obrazovanja, kao što je to slučaj u Srbiji, socioekonomske karakteristike pojedinaca igraju ključnu ulogu u ostvarivanju samostalnog i dostojanstvenog života.
Srbija do kraja devetnaestog veka nije imala pohvalnu tradiciju po pitanju obrazovanja (pogotovo visokog obrazovanja), ali početkom dvadesetog veka dobija svoj prvi univerzitet. Nakon naglog porasta broja studenata, povećava se i broj visokoškolskih ustanova, nakon čega se Srbija „za samo stotinak godina razvila od zemlje u kojoj gotovo da i nije bilo visoko obrazovanih do zemlje u kojoj gotovo četvrtina generacije upisuje neku visoku ili višu školu”.
Međutim, za mnoge kategorija stanovništva, a među njima i osobe sa invaliditetom, startne pozicije i šanse da se participirane samo u sistemu obrazovanja, već i u ekonomskom, socijalnom, kulturnom i političkom životu značajno su umanjene. Naučna istraživanja ukazuju da su osobe sa invaliditetom u Srbiji višestruko deprivirana grupa koja je skrajnuta i isključena iz savremenih tokova. Od krucijalne je važnosti da visokoškolske ustanove budu dostupne svim slojevima stanovništva bez obzira na lične karakteristike, i da se pristup viskom obrazovanju garantuje kao neotuđivo pravo svakog pojedinca. U razvijenim i odgovornim društvima, isključenost osoba sa invaliditetom iz sistema visokog obrazovanja problem je društva i neefikasnih institucija, a ne individualna poteškoća koju osobe sa invaliditetom treba same da prevladaju, kakva je situacija kod nas.
Iako podaci za period od 2013. do 2019. ukazuju na blagu tendenciju rasta učešća osoba sa invaliditetom u sistemu visokog obrazovanja usled specifičnih zakonskih mera i politika koje su ciljano targetirale ovu kategoriju stanovništva, evidentno je nepostojanje adekvatnih zvaničnih podataka o strukturi studentske populacije. Procene obuhvata osoba sa invaliditeotm visokim obrazovanjem praćene su mnogim poteškoćama. Najpre su tu problemi konceptualne prirode, odnosno nepostojanje konsenzusa prilikom korišćenja naziva za osobe sa invaliditetom (osobe sa posebnim potrebama, osobe sa hendikepom, osobe sa poteškoćama u svakodnevnom životu). Sledeća poteškoća je nepodudaranje podataka Republičkog zavoda za statistiku i organizacija studenata sa invaliditetom o zastupljenosti osoba sa invaliditetom u visokom obrazovanju. Naime, u obrascu kojim se prikupljaju osnovni podaci o studentskoj populaciji, podaci o tipu i stepenu invaliditeta su opcionalni (nije obavezno uneti taj podatak), pa je po zvaničnoj statistici broj studenata sa nekom vrstom invaliditeta svega 0,5%, dok evidencija udruženja studenata sa hendikepom kaže da je taj broj znatno veći. No, po svakoj evidenciji, u Srbiji je broj studenata sa urođenim ili stečenim invaliditetom proporcionalno je manji u sistemu visokoškolskog obrazovanju u odnosu na njihovu zastupljenost u ukupnoj populaciji.
Uprkos otvaranju univerziteta i modernog koncepta visokog obrazovanja, istinski inkluzivno obrazovanje teško je ostvarivo u kontekstu tradicionalnih obrazovnih pristupa koji i dalje preovladavaju. Istraživanja ukazuju da univerziteti nisu mesto za osobe s invaliditetom, već za privilegovanu grupu sa specifičnim socioekonomskim statusom i ličnim karakteristikama.
Stvaranje strukturalnih pretpostavki za integraciju u visokoškolski obrazovni sistem od izuzetnog je značaja za sve članove društva. Da bi se pretpostavke za obrazovnu inkluziju postigle, neophodno je precizno sagledati opseg isključenosti određenih kategorija stanovnštva iz visokog obrazovanja. To bi se moglo postići uspostavljanjem Zavoda za statistiku u visokom obrazovanju koji bi za cilj imao prikupljanje i obrađivanje podataka o strukturi i promenama unutar studentske populacije, odnosno, stvaranje raspoloživog seta podataka za kreiranje mera socijalne politike za stvaranju pravednog društva. Za stvaranje društva zasnovanog na ideji socijalne pravde, nužno je stvaranje efikasnih mera socijalne politike sa ciljem osnaživanja depriviranih i socijalno isključenih kategorije stanovništva. Efikasnost mera socijalne politike moguće je postići isključivo mapiranjem šansi određenih kategorija i zvaničnim podacima koji bi ukazali na opseg određenog problema.
Izvor: Nikolajević, Aleksandra Z. i Filip Mirić (2019), Isključenost osoba sa invaliditetom iz sektora tercijarnog obrazovanja, u zborniku radova: Psihološki, medicinski i obrazovni aspekti dobrobiti pojedinaca i grupa u procesu društvene tranzicijе / Psychological, medical and educational aspects of wellbeing among the groups and individuals in societal tranzition, str. 231-255, izlaganje na konferenciji.
