Nema tačnog datuma niti mesta koje je bilo zabeleženo kao početak pomaganja osobama sa invaliditetom uz pomoć konja, dokazi upućuju da je čovek pojahao konja preje otprilike 6000 godina. Grčki i rimski natpisi upućuju da je jahanje bilo preporučivano kao metoda oporavka za ranjenike iz bitaka. U modernim vremenima, krajem 50’ih i početkom 60’ih godina prošlog veka organizovano terapijsko jahanje paralelno se počelo razvijati u Engleskoj, Njemačkoj i skandinavskim zemljama. Sredinom 70’ih nekoliko europskih zemalja je organiyovano prvi međunarodni kongres o terapijskom jahanju, a 1980. u Briselu je osnovana međunarodna organizacija Federation Riding for Disabled International, odnosno Međunarodni savez za jahanje za osobe za invaliditetom. FRDI danas okuplja 51 zemlju članicu.
Šta je terapijsko jahanje?
Terapijsko jahanje, odnosno jahanje za osobe sa invaliditetom označava grupu aktivnosti kojima je zajedničko uključivanje osoba sa invaliditetom i konja, a ciljevi mogu biti od poboljšanja kvaliteta života u širem smislu do specifičnih terapijskih ciljeva. Glavni pojam terapijskog jahanja unutar sebe uključuje hipoterapiju, rekreativno i sportsko jahanje, specijalno pedagoško jahanje i vožnju, psihoterapiju uz pomoć konja, koji imaju različite ciljeve i stručnjake koji sprovode tu metodologiju. U novije vrijeme spominje se i pojam “terapija sa konjima” – Equine Assisted Therapy, koja uključuje uži deo aktivnosti koje sprovode prvenstveno stručnjaci humanističkih i medicinskih struka usmerenih prvenstveno prema terapijskim ciljevima. Zajedničko svima jeste da je u osnovi svih metoda pozitivan uticaj koji ima konj na osobu sa invaliditetom, odnosno na ljude uopšte.
Hipoterapija
Hipoterapija i terapijsko jahanje se vrlo često mešaju, hipoterapija je puno uži pojam koji označava prvenstveno fizioterapiju uz pomoć konja, tj. delovanje na fizički aspekt osobe sa invaliditetom. Sprovode je fizioterapeuti i fizijatri koji imaju posebnu dodatnu edukaciju iz hipoterapije, a preduslov je da se ima položene metode Bobath, Vojta, PNF i naravno znanje o jahanju i konjima. Uz ove struke, u SAD-u se hipoterapijom mogu baviti i radni terapeuti i logopedi koji takođe uz pomoć konja postižu ciljeve u skladu sa svojom strukom.
Osnova terapijskog učinka hipoterapije ali i svih ostalih oblika jahanja je trodimenzionalno kretanje konjskih leđa u frekvenciji od 90 do 110 koraka u minuti (što je jednako ritmu ljudskog hoda) koje se pri pravilnom položaju jahača prenosi od ledja na trup, posredno na celo telo. Leđa jahača imitira pokrete hodanja kod osobe koja hoda i to na sledeće načine: lateralnom fleksijom (trup se savija na stranu – kuk se približava ramenu), rotacijom (leđa se rotiraju naizmjenično levo i desno oko svoje oso) i anteriorno – posteriornim tiltom (gde se leđa naizmence izravnavaju i udubljuju). Pri tome se jahač nalazi u tzv. inhibitornom, neutralnom položaju koji minimalizira spazme u mišićima, ima široku bazu oslonca na sedište i bedra koji facilitira (olakšava) sedenje, te vrši addukciju (širenje) bedara, koja je važna kod pacijenata koji su stalno u kolicima. Neki pacijenti prvi puta samostalno sede upravo na konju.
Indikacije za hipoterapiju su sledeće dijagnoze: cerebralna paraliza, multipla skleroza, posledice cerebrovaskularnog inzulta, posledice traumatske povrede mozga, reumatoidni artritis, spina bifida, mišićna distrofija, amputacije.
Kontraindikacije za hipoterapiju su iskrivljenja kičma veća od 30%, nestabilnost kičmenog stuba, artroze i luksacije kukova, teža osteoporoza i patološki lomovi kostiju, hemofilija, otvorene rane (dekubitusi), nekontrolirani epileptički napadaji, cerebrovaskularne smetnje zbog aneurizme ili angioma i medikamentozna terapija koja utiče na koagulaciju krvi.
Konji koji se upotrebljavaju za hipoterapiju su visoko školovani, tolerantni i velika pažnja se poklanja kvalitetu njihovog pokreta koji imaju direktan uticaj na jahača – pacijenta. Zato se za hipoterapiju ne upotrebljavaju poniji jer imaju prebrz ritam hoda.
Oprema uključuje kolane (široke remene oko konja) sa jednom, dve ili bez ručke, podsedlice raznih debljina i razna pomagala – loptice, obruče, i druge igračke uz pomoć kojih se postižu ciljevi, naročito kod dece.
Tretman je individualan, terapeut sedi ili iza jahača (što se naziva sujahanje i može ga takođe sprovoditi samo hipoterapeut u vrlo kontrolisnoj, sigurnoj okolini uz pomoć troje pomagača) ili hoda pokraj jahača. Kontrolu nad konjem ima vodič konja, najčešće instruktor jahanja koji konja vodi na dugim dizginima hodajući iza konja ili hodajući pokraj konja. Najčešće postoji i pratioc sa strane. Konj se kreće gotovo isključivo u hodu.
Ciljevi su isključivo terapijski, i to fizioterapijski – poboljšanje ravnoteže, poboljšanje tonusa mišića (smanjenje spazama odnosno pojačanje tonusa hipotoničnih mišića), povećanje opsega pokreta, povećanje snage mišića i izdržljivosti, održanje funkcije mišića.
Specijalno pedagoško voltaziranje i jahanje
Engleski nazivi su Remedial – educational Vaulting and Riding, a vrlo slično je i “razvojno jahanje” – Developmental riding. Voltažiranje je zapravo gimnastika na konju, vrlo efektna olimpijska disciplina u kojoj voltažeri na konju u galopu izvode grupne figure. U radu sa decom sa invaliditetom, ta disciplina je naravno malo modifikovana ali namjenjena je prvenstveno deci sa minimalnim fizičkim poteškoćama, tj. deci sa psihomotornim i kognitivnim problemima. Provode ju specijalni pedagozi (defektolozi), psiholozi, socijalni radnici, i slične struke, uz naravno dodatnu edukaciju u specijalno pedagoškom voltažiranju.
Indikacije su: Downov sindrom, poremećaj pažnje, poteškoće u učenju, hiperaktivnost, zaostajanje u razvoju (blaga mentalna retardacija), problemi u ponašanju, blaži oblici autizma, blaži oblici motornih oštećenja, zlostavljana deca
Kontraindikacije su: atlantoaksijalna nestabilnost kod dece sa Downovim sindromom, mlađa od četiri godine, agresivnost prema konju i osoblju, nemogućnost kotrolisanja ponašanja deteta.
Konji su dobro edukovani u votažiranju, odnosno instruktor ih kontroliše sa zemlje, uz pomoć “lonže”, trake duljine oko 8 metara i biča.
Oprema koja se koristi je voltažerski kolan koji ima mnoštvo ručki koje služe tome da se jahač popne na konja koji se kreće, i da se drži na konju u raznim položajima, kao i da se više dece drži na konju.
Tretman je najčešće grupni, sat traje do pola sata, u grupi do četvero dece sa jednim konjem i instruktorom vežbaju razne figure, sedenje, klečanje i stajanje na konju u hodu, kasu i galopu.
Ciljevi su rad u grupi, odgovornost za drugoga, razvijanje koncentracije, nuđenje i prihvaćanje pomoći, učenje poželjnog socijalnog ponašanja, povećanje samopouzdanja i komunikacije sa drugima, svest o vlastitom telu i njegovom položaju u prostoru, razvoj osećaja za simetriju, i isto tako i fizički učinci jahanja – bolja izdržljivost, stav tela i ravnoteža.
Rekreacijsko i sportsko jahanje za osobe sa invaliditetom (terapijsko jahanje u užem smislu)
Ovaj oblik terapijskog jahanja je najzastupljeniji i namenjen širokoj lepezi jahača. Ono predstavlja baš jahanje samo po sebi, ali kako je namenjeno osobama sa invaliditetom, sadrži neminovno i terapijski učinak, iako mu to nije prvenstveni cilj, već integracija osobe sa invaliditetom u aktivnost kojom se bave zdravi, tj učenje veštine jahanja. Sprovode ga instruktori/treneri/učitelji jahanja koji su prošli dodatnu edukaciju o osobama sa invaliditetom pa se nazivaju instruktorima terapijskog jahanja. Krajnji cilj je postizanje veštine jahanja koja jahaču omogućuje takmičenje prvo na nacionalnim, a kasnije i na međunarodnim takmičenjima i Paraolimpijadi u dresurnom jahanju za osobe sa invaliditetom. Osim takmičenja u dresurnom jahanju, u instranstvu su raširena i takmičenja u vožnji kočija, a počinju i takmičenja u preskakanju prepona.
Indikacije za jahanje mogu biti slijedeće: telesna oštećenja kao što su cerebralna paraliza, multipla skleroza, posledice cerebrovaskularnog inzulta, posledice traumatske povrede mozga, reumatoidni artritis, spina bifida, mišićna distrofija, amputacije, artrogripoza, povrede kičme, zatim oštećenje vida i sluha, Downov sindrom, autizam, mentalna retardacija, poremećaji pažnje i hiperaktivnost, problemi u ponašanju, posttraumatski stresni sindrom itd.
Kontraindikacije za terapijsko jahanje su iste kao kod hipoterapije i specijalno-pedagoškog voltažiranja, uz dodatan oprez budući da sa jahačima ne rade medicinski, već stručnjaci za sport i rekreaciju. U program se ne primaju deca mlađa od četiri godine i lekar specijalista treba da odobri učestvovanje jahača u programu na osnovu odsustva kontraindikacija.
Konji u programu terapijskog jahanja mogu biti različite veličine, ali osnovno je da su poslušni, dovoljno školovani kako bi mogli slediti osnovne komande jahača i naravno pravilnih hodova. Za bavljenje sportom to moraju biti naravno dobro školovani konji, tako da je za vrhunski sport kvalitet konja jednaka onoj u sportskom vrhu za zdrave jahače.
Oprema koja se koristi u programu je u prvom redu standardna jahačka oprema – obavezne su sigurnosne jahačke kacige i sigurnosna oprema koja povećavaja sigurnost jahača u slučaju pada. Kako se oprema mora prilagoditi pojedinom jahaču i njegovom specifičnom invaliditetu, koriste se razni kolani sa i bez ručke, ali i sedla, sve vrste – i englesko i western i australsko, pa čak u specifičnim slučajevima i neka posebno napravljena sedla. Kako bi se jahačima olakšalo učenje veštine jahanja, česta je upotreba posebno napravljenih dizgina – vođica, budući da jahači često imaju problema sa motorikom ruku.
Tretman je najčešće grupni, gde svaki jahač jaše svog konja uz pomoć jednog ili više volontera. Čas jahanja sadržava vežbe, igre i učenje veštine jahanja. Ako jahač ima takmičarske ambicije i mogućnosti, čas je puno više posvećen veštini jahanja i individualan je, i postaje pravi trening. Kako bi se postiglo što više pozitivnih efekata, treba u rad uključiti fizioterapeute, psihologe, defektologe, pedagoge i sve ostale stručnjake koji svojim angažmanom mogu pomoći kao prvo jahaču, ali i afirmaciji programa kao takvog.
Ciljevi programa za rekreativno i sportsko jahanje za osobe sa invaliditetom su trostruki – tu je fizioterapijski učinak na telo jahača koji radi sam konj svojim kretnjama (zapravo je konj u ovom slučaju terapeut), zatim psihološki učinak na samopouzdanje, kvalit života, sposobnost koncentracije i učenja, kao i socijalni učinak na poboljšanje kvaliteta i kvantiteta socijalnih kontakata. Osim toga, važna je i integracija osoba sa invaliditetom i smanjivanje predrasuda prema osobama sa invaliditetom koja se dešava putem druženja sa volonterima – pomoćnicima uključenim u tim za terapijsko jahanje. Možda najveća svrha jahanja za osobe sa invaliditetom je velika motivacija koju osjećaju za ovu aktivnost, naročito deca koja zapravo nesvesno primaju fizikalnu terapiju, a pri tome se odlično zabavljaju.
Psihoterapija uz pomoć konja
Najnovija metoda pomoć ljudima uz pomoć konja, koja se direktno nadovezuje na mnoga istraživanja o ulozi životinja u životu ljudi. Za razliku od terapijskog jahanja u svim njegovim oblicima, koje po nekim klasifikacijama spada u “terapiju pokretom”, uz npr. ples, i zasniva se na pokretu koji ljudsko telo dobiva na bazi konjskog pokreta, u psihoterapiji uz pomoć konja čovek ne mora nikada sesti na konja. Pojenta je u povezanosti sa životinjom koja nema kritičan niti procenjujući stav prema klijentu, iskreno pokazuje svoje emocije, kako pozitivne tako i negativne i snažno reaguje na naše skrivene emocije i motive, služeći gotovo kao ogledalo naše nesigurnosti i straha. Konj je prijatelj bez granica, ponekad jedini u kojeg dete ili osoba ima poverenja. U literaturi je naveden primer dečaka sa poteškoćama u ponašanju kojeg ni jedan od rastavljenih roditelja nije hteo, koji je izgubio jedinu podršku u životu smrću strica, ali je uz pomoć povezanosti sa ”svojom” kobilom i njezinim ždrebetom, za koje je preuzeo odgovornost i brigu, uspeo odrasti u osobu koja normalno funkcioniše. Ili, slučaj kada je osoblje sprečilo samoubistvo shizofrenog pacijenta dovodeći mu “njegovog” konja na most sa kojeg je nameravao da skoči. Psihoterapijom uz pomoć konja mogu se baviti stručnjaci psihoterapeuti (obično psihijatri, psiholozi, socijalni radnici) naravno, sa dodatnom edukacijom u ovom specifičnom području.
Indikacije: depresivnost, anoreksija, fobije, zavisnost, delinkvencija, poremećaji u ponašanju, manjak samopouzdanja, hiperaktivnost, poremećaj pažnje, shizofrenija, porodično savetovanje.
Kontraindikacije: nemogućnost kontrole ponašanja klijenta (npr. agresivnost)
Konji mogu biti raznih ćudi (za ostale oblike upotrebe konja je jako važno da je konj isključivo vrlo dobroćudan) i temperamenta, kako bi se klijenti mogli identificirati sa raznim vrstama ponašanja, u zavisnosti koji je terapijski cilj. Temperament konja može klijenta smirivati odnosno uzbuđivati, pa tako biti sličan ili suprotan temperamentu klijenta.
Oprema – nije specifično, uobičajena konjska oprema.
Tretman je većinom individualan. Neke od ustanova za djecu i omladinu sa problemima u ponašanju (popravni domovi) imaju štale u kojima mladi rade kao deo svoje radne terapije. U tretman je uključena sva briga oko konja, hranjenje i čišćenje, dok samo jahanje može biti uključeno ali ne mora. U drugim slučajevima klijenti posmatraju socijalne interakcije između konjima i bivaju uključeni u učenje “konjskog jezika”, osvješćujući svoje postupke i učeći nove modele ponašanja i nove modele nošenja sa ličnim emocionalnim problemima. Podstiče se samokontrola i veštine samopromocije (asertivnost) , kao i samopoštovanje i realna procena sposobnosti.
Fotografije: www.hpotens.org
