Među razlozima da osobe sa psihičkim invaliditetima prikrivaju svoje stanje i izoluju se umesto da traže podršku, stigma je vodeća. Stigmatizacija osoba sa psihičkim invaliditetima duboko je ukorenjena u društvu i veoma lako se internalizuje, što umnogome otežava terapijske procese i oporavak.
Mitovi koji povećavaju socijalnu distancu prema osobama sa psihičkim invaliditetima
Kontakt sa psihijatrijskim pacijentima ne može biti ni od kakve koristi i treba ga izbegavati – smatra polovina ispitanika jednog istraživanja. Kod opšte populacije preovladava stav da osobama sa psihičkim invaliditetima treba ograničiti slobode i prava, među kojima su, pre svega, pravo na obrazovanje i pravo na roditeljstvo. Uvreženo je shvatanje da se osobi sa psihičkim invaliditetom ne može poveriti odgovoran posao, što automatski ugrožava njihova radna prava. Mnogi podržavaju izolaciju osoba sa psihičkim invaliditetima, a neki još uvek veruju da su psihička stanja zarazna. Psihički invaliditet često se tumači kao kazna za greh ili stvar uroka. U nekim istraživanjima, trećina ispitanika je potvrdila da psihijatrijski pacijenti komuniciraju sa vanzemaljcima.
Opšta populacija percipira osobe sa psihičkim invaliditetom kao opasne, nesposobne da odlučuju i da žive samostalno, pa ih treba držati pod nadzorom. Njihovo stanje shvaćeno je kao njihova krivica, a krivica je po pravilu neizlečiva. Kako se psihički invaliditet često svodi na slabost karaktera, banalizuje u razmaženost ili ludu genijalnost, time se negira biološka osnova stanja, a samim tim i efikasnost terapije. – Sam(a) je kriv(a)! – preovladava shvatanje da je poremećaj stvar izbora, ili izgovor za ignorisanje društvenih normi. Pitanje krivice često stvara razdor unutar porodice osobe sa psihičkim invaliditetom, kada počne da se preispituje genetsko poreklo bolesti: – U našoj porodici toga nije bilo!
Unutrašnja stigma
Stigma se internalizuje gotovo po automatizmu. Istraživanja pokazuju da je unutrašnja stigmatizacija prisutna kod 90% osoba sa psihičkim invaliditetom, što rezultira samoisključivanjem i socijalnim povlačenjem usled urušenog samopouzdanja. Unutrašnja stigma manifestuje se kao negativan tok misli i osećanja zbog same činjenice da osoba ima dijagnozu. Stereotipi koje društvo plasira o osobama sa psihičkim invaliditetima postaju deo unutrašnjeg sistema samoobezvređivanja. – Nešto nije u redu sa mnom, to se neće promeniti, manje vredim nego drugi i zato nemam pravo na… Negativan unutrašnji dijalog nije posledica psihičkog stanja osobe, nego posledica društvene stigmatizacije tih stanja. Prvi doživljaji samostigmatizacije obično nastaju pri saznavanju dijagnoze, pri suočavanju sa nekom diskriminatorskom situacijom (uskraćivanjem prava) ili u situacijama nasilja. Neophodnost uzimanja lekova pogoršava samostigmatizaciju, zbog čega psihijatrijski pacijenti neretko odustaju od tretmana. Stigma najdirektnije minira procedure u oblasti mentalnog zdravlja i jedan od vodećih izazova je: kako je eliminisati?
Kako bi se umanjili stigmatizujući stavovi o različitim psihičkim stanjima, neophodno je unaprediti psihosocijalne oblike lečenja i omogućiti lečenje u zajednici.
Tekst na osnovu izlaganja prof. dr Staše Miloščina, specijaliste medicinske psihologije; Sa različitostima budi na ti, Kulturni centar Lab, decembar 2018.
