Osobe sa invaliditetom se suočavaju sa mnogim preprekama u svojoj borbi za jednakost. Iako su i muškarci i žene sa invaliditetom subjekti diskriminacije po osnovu svoje invalidnosti, žene sa invaliditetom su i više od toga jer je ta diskriminacija dvostruka: po osnovu pola (roda)1 i po osnovu invalidnosti. U ovom materijalu se istražuju životi žena sa invaliditetom i ispituju efekti ovakve dvostruke diskriminacije. U njemu se pokazuje kako su žene sa invaliditetom zapostavljene i na polju invalidnosti, i u ženskom pokretu, mada tu postoje odredjeni pomaci u poslednjih deset godina. Ovde se takodje istražuju tri glavne oblasti života i kako se žene sa invaliditetom tretiraju u njima u poredjenju sa ženama koje nemaju invaliditet i muškarcima sa invaliditetom. Te tri oblasti su (1) tradicionalna ženska sfera radjanja i gajenja dece; (2) obrazovanje i (3) zapošljavanje.
ISTORIJAT ZAPOSTAVLJANJA
Žene sa invaliditetom su istorijski zapostavljane u invalidskim studijama, feminističkim učenjima i važnim pitanjima koja ih se tiču, i u najvećem delu su bile ignorisane u pokretu za prava osoba sa invaliditetom kao i u ženskom pokretu.
Polje invalidnosti
Skoro svako istraživanje o osobama sa invaliditetom pretpostavlja nevažnost rodne (polne) podele, kao i ostale društvene dimenzije kao što su klasna, rasna, etnička i seksualna orijentacija. „Imati invaliditet verovatno zasenjuje ove dimenzije društvenog iskustva. Čak se i studenti sa razvijenim osećajem za invalidnost fokusiraju na invalidnost kao na jedinstven koncept i posmatraju ga jedinu i ekskluzivnu karakteristiku osoba sa invaliditetom, umesto kao «glavnu» karakteristiku grupe koja ima i ostala obeležja « (Asch & Fine, 1988: 3).
Studije u oblasti invalidnosti tradicionalno koriste jednostran pristup u istraživanju života osoba sa invaliditetom, zapostavljajući ispitivanje uticaja rodne karakteristike na živote muškaraca i žena sa invaliditetom. Na polju invalidnosti još nije prepoznata kombinovana diskriminacija po rodnoj razlici i invalidnosti, sa kojom se suočavaju žene sa invaliditetom, a ni politika ni praksa u tom delu nisu 1 Engleska reč “gender” ima šire značenje od njenog bukvalnog prevoda “rod”, i u sebi podrazumeva socijalnu karakteristiku društvenih uloga koje se dodeljuju ženi i muškarcu, a koje nisu rezultat njihovih bioloških, odnosno polnih razlika.
Dizajnirane tako da prepoznaju specifične potrebe žena sa invaliditetom (Asch & Fine, 1988; Kutza, 1985; Mudrick, 1988).
Pokret za prava osoba sa invaliditetom je takodje ignorisao pitanja od važnosti za žene sa invaliditetom i mnoge feministkinje sa invaliditetom su se žalile na mušku dominaciju u pokretu i mušku orijentaciju (Blackwell-Stratton, et al., 1988; Toews, 1985). Deegan i Brooks (1985: 1) su kritikovale pokret za prava osoba sa invaliditetom zato što se većinom okreće muškarcima, dok se ženskim pitanjima, kao što je problem podizanja dece, posvećuje jako malo pažnje. One ističu da „Kao I mnogi drugi pokreti za društvene promene, invalidski pokret često usmerava energiju ka prvenstveno muškim iskustvima.“
To otežava feministkinjama sa invaliditetom učešće u invalidskom pokretu, na primer, Israel i McPherson (1983: 20), su opisali „Feministkinje sa invaliditetom se ne osećaju prijatno u invalidskom pokretu koji je često muški dominantan i povremeno očigledno seksistički.“
Feministički pokret
Osim što su ignorisane od onih koji se bave invaliditetom, žene sa invaliditetom su ignorisane i od strane feminističkog pokreta Žene sa invaliditetom opisuju tu isključenost iz ženskog pokreta time što se svi sastanci i konferencije organizuju na nepristupačnim mestima (Israel, 1985). Dodatno, svi materijalni su obično štampani, a retko pristupačni na Braju, audio trakama ili govornom jeziku. Ženski pokret nije kritikovan samo zbog fizičke nepristupačnosti, nego i zbog ignorisanja problema sa kojim se suočavaju žene sa invaliditetom uopšte (Blackwell-Stratton, et al., 1988; Davis, 1987; Finger, 1985) a posebno žene sa teškoćama u učenju (Boyle, et al., 1988; Sank & Lafleche, 1981). Žene sa invaliditetom se posmatraju kao bespomoćne, detinjaste, zavisne, žrtve i pasivne. Tako se dodatno osnažio tradicionalni stereotip o ženama. Asch i Fine (1988: 4) sugerišu da je to možda jedan od razloga zašto su žene sa invaliditetom isljučene iz ženskih pokreta. One kažu, „…neinvalidne feministkinje su ih isključile iz sestrinstva u naporu da stvore snažnije, kompetentnije i privlačnije ženske ikone.“
BRAK, PODIZANJE DECE, SEKSUALNOST, RADJANJE
Tradicionalna uloga žene kao nekog ko podiže decu, ko je majka, supruga, domaćica i ljubavnica obično nije ista i za žene sa invaliditetom. Dok sposobnost postizanja tradicionalnih ženskih uloga ne znači i meru njenog društvenog uspeha, ispitivanje ograničenja žena sa invaliditetom sa kojima se sreću u okviru tih tradicionalnih uloga obezbedjuje važan uvid u ograničene društvene opcije koje im se nude.
Intimnost i brak
U poredjenju sa muškarcima sa invaliditetom i ženama bez invaliditeta, žene sa invaliditetom češće ostaju van braka, kasnije se udaju i često se razvode ukoliko se udaju (Asch & Fine, 1988; Hannaford, 1989; Simon, 1988). Dok 60% žena bez invaliditeta i muškaraca sa invaliditetom stupa u brak, to važi za žene sa invaliditetom samo u 49% slučajeva (Bowe, 1984). Poredjenje stope razvoda žena i muškaraca sa invaliditetom ukazuje na to da žene češće ostaju same (Fine & Asch, 1981) a kada invalidnost nastupi nakon stupanja u brak češće se razvode muškarci od žena sa invaliditetom, dok se brakovi žena sa muškarcem sa invaliditetom retko raskidaju (Hannaford, 1989). To se odražava i u opisima njihovih života. Na primer, samo pet od 45 žena koje je intervjuisala Matthews (1983) su bile udate a brak je jedva i bio pomenut u zbirci ličnih priča koje je pisalo preko 60 žena (Browne, Connors, & Stern, 1985). Asch i Fine (1988: 15) su izvestili samo o jednoj grupi žena sa invaliditetom koja je više želela brak od muškaraca iste invalidne grupe. To je bila grupa žena sa teškoćama u učenju. Žene bez invaliditeta često upadaju u zamku neispunjenih ili nasilnih veza, jer ne mogu da zamisle kako bi preživele ekonomski da su same. Hannaford (1989) smatra da ovo još više važi za žene sa
invaliditetom koje moraju da ostanu u nasilnim i eksploatatorskim vezama zbog svog ograničenog socijalnog i ekonomskog stanja ili jer je jedina druga mogućnost, život u instituciji. Sa druge strane, Asch i Fine (1988) tvrde da se žene sa invaliditetom često mogu vraćati vezi u kojoj trpe nasilje jer to može da bude jedina intimna veza koju su ikad imale, te da one razmišljaju da je bolje imati ilošu vezu nego nemati nikakvu. Iako je primećeno da lezbejke bez invaliditeta mnogo bolje prihvataju žene sa invaliditetom na svojim sastancima i konferencijama (Israel & McPherson, 1983), u literature se pokazuje da lezbejke sa invaliditetom imaju iste teškoće kao i heteroseksualne žene sa invaliditetom u uspostavljanju intimnih,
dugotrajnih veza sa partnerkom (Asch & Fine, 1988). Mnoge žene možda ne vide brak kao poželjan status, niti smatraju tradicionalne ženske uloge poželjnim.
U isto vreme, žene bez invaliditeta, mnogo više nego žene sa invaliditetom, imaju mogućnosti da biraju izmedju tradicionalnog i netradicionalnog načina života. Žene sa invaliditetom retko imaju iste mogućnosti i njihov pristup čak i najtradicionalnijim ženskim ulogama je veoma ograničen.
Majčinstvo i podizanje dece
Iako je tradicionalna slika majke kao jedine koja brine i podiže decu u procesu promene, još uvek je slika majke ona koju društvo koristi kao osnovnu predstavu o ženi. Kako se žene sa invaliditetom smatraju zavisnima i neko o kome treba brinuti, onda je mnogima teško zamisliti kako majka sa invaliditetom može ispuniti ulogu onoga ko brine i gaji decu (Shaul, Dowling, & Laden, 1985). Rašireno verovanje da žene sa invaliditetom ne mogu i ne treba da radjaju i podižu decu pravi teškoću trudnicama sa invaliditetom da nadju lekara koji će ih prihvatiti. Problem im je i da dodju do informacija i servisa koji su im potrebni (Finger, 1985; Women and Disability Awareness Project, 1989). Kada žene sa invaliditetom postanu
majke suočavaju se sa mnogim teškoćama jer svet pretpostavlja da ih invaliditet čini nespremnim da budu majke. Mnoge izgube starateljstvo nad decom prilikom razvoda, dok drugima decu oduzimaju organi socijalnog staranja, samo na osnovu toga što imaju invaliditet (Corbett, 1989). Žene sa invaliditetom nisu samo diskriminisane u pokušajima da biološki postanu majke ili staratelji nad decom, već i u pokušajima usvajanja dece ili pružanja hraniteljstva (Asch and Fine, 1988; Finger, 1985). Ukoliko uspeju da zadrže decu, kasnije se mogu suočiti sa problemom uklapanja u programe za rano detinjstvo, koji tradicionalno zapostavljaju i ignorišu potrebe majki sa invaliditetom. Tek ponegde se može doći do broja žena sa invaliditetom koje imaju majčinsko iskustvo. Taj broj se uglavnom odnosi na žene sa fizičkim invaliditetom koje su same pisale o tome(Anderson, 1985; Hyler,
1985; LeMaistre, 1985; Roth, 1981), ili je radjen intervju sa grupom majki sa invaliditetom (Shaul, Dowling, & Laden, 1985). Majke koje su imale teškoće u učenju nisu predstavljene u pisanim materijalima i zbog toga su one i manje vidljive od drugih majki sa invaliditetom i jako se malo zna o njihovim životima i borbama. Ionako ograničene informacije su obično pisali profesionalci koji majke sa tim invaliditetom posmatraju u svetlu problema i potreba ovih žena tretiranih kroz servise socijalne zaštite (Budd & Greenspan, 1985; Shilling, et al., 1982; Whitman & Accardo, 1990). Vrlo je malo izvora iz kojih možemo da saznamo kako žene sa invaliditetom doživljavaju majčinstvo. Jedan od njih govori da je pronadjeno oko 25% žena sa invaliditetom kojima je oduzeto pravo brige o deci (Whitman & Accardo, 1990).
Iako je strah društva da će žena sa invaliditetom roditi dete sa oštećenjem uglavnom neosnovan jer većina invaliditeta nije nasledna, njihov strah rezultuje teškom diskriminacijom nad ženama sa invaliditetom generalno, a posebno prema ženama sa teškoćama u učenju.
Pri kraju stoleća ono što se nazivalo ‚‚neinteligencijom‚ je smatrano glavnom pretnjom društvu. Još od 1908. se smatralo da je neinteligentnost nasledna: „Nijedna neinteligentna majka neće nikad dobiti potpuno normalno dete u svakom pogledu“ (Johnson, citirano u Wolfensberger, 1975: 38). Što je još važnije, za ovakve žene se mislilo da nemaju kočnice prema seksualnim aktivnostima i verovalo se da kao posledica toga jeste rodjenje velikog broja vanbračne i/ili dece sa različitim nedostatcima (Simmons, 1982). Preventivne mere protiv te pretnje su široka skala prisilne sterilizacije (Scheerenberger, 1987) i institucija za „neinteligentne žene reproduktivnog doba“, u kojima su žene sa mentalnim poremećajima isključene iz društva i odvojene i od muškaraca sa mentalnom retardacijom. U 1960. godini, u 26 država je postojao zakon o
sterilizaciji, a u 1980. u 33 države zakon je zabranjivao osobama sa mentalnom retardacijom sklapanje braka (Scheerenberger, 1987). Nijedna grupa žena sa invaliditetom nije toliko diskriminisana u pogledu prava na radjanje, kao žene sa mentalnom retardacijom, a neki od mitova koji ih okružuju, kao mit o njihovoj nekontrolisanoj seksualnosti, su na žalost i danas veoma prisutni (Sank & Lafleche, 1981).
Pravo na radjanje i prava osoba sa invaliditetom
Oblast prava na radjanje je problematična za mnoge žene sa invaliditetom i izvor je tenzije medju feministkinjama sa invaliditetom i ženskog pokreta uopšte. Feministkinje sa invaliditetom su kritikovale pokret za pravo na radjanje jer je on ignorisao prisilnu sterilizaciju žena sa invaliditetom, zaboravio da pravo na radjanje pripada i ženama sa invaliditetom i što je eksploatisao strah od invalidnosti kada se raspravljalo o abortusu (Fine & Asch, 1982; Finger, 1985). Mnogi od onih što se bore sa moralnim dilemama izmedju prava osoba sa invaliditetom i prava na radjanje, su feministkinje sa invaliditetom koje su za mogućnost izbora, ali se zalažu protiv selektivnog abortusa „defektnih“ fetusa (Asch, 1986; Saxton, 1987). One zastupaju mišljenje da pokret za invalidska prava i prava na radjanje treba da dele tradiciju
koja omogućava svim ženama kontrolu nad njihovim životima i telima. One borbu ta dva pokreta vide kao isprepletenu. Trenutni trend prenatalne dijagnostike i abortus fetusa za koje je utvrdjeno da imaju neki invaliditet su takodje kritikovani, a feministkinje sa invaliditetom izražavaju sumnju u pretpostavke o invaliditetu kojima se opravdava ovakva praksa. (Asch, 1986; Saxton, 1987). One su pokazale kako su surovi stavovi prema invalidnosti i kako oni dominiraju u savetovanjima koja se pružaju trudnicama i protive se stavu da bi svet bio bolje mesto kada bi se radjale samo osobe bez invaliditeta (Saxton, 1987). Dok u većini pisanog materijala postoji moralna dilema izmedju prava osoba sa invaliditetom i prava na radjanje i da li su ona kompatibilna, jedan autor ima različito mišljenje. Davis (1987) smatra da ta dva
prava nisu kompatibilna i da je abortus daleko od toga da bude pravo. On smatra da je abortus rezultat opresije (ugnjetavanja) nad ženama i kontraproduktivan je ženama uopšte, a posebno za žene sa invaliditetom.
OBRAZOVANJE
Pristup obrazovanju i dalje je glavni problem za osobe sa invaliditetom, a posebno za žene sa
invaliditetom. Ovaj odeljak će ispitati neke od obrazovnih prepreka sa kojima su se suočile žene i devojke sa invaliditetom.
Statistike
Kada je reč o obrazovanju, primetno je da žene sa invaliditetom imaju niže obrazovanje od žena bez invaliditeta ili muškaraca sa invaliditetom. Osnovno obrazovanje žene sa invaliditetom završe u pet puta manjem broju od žena bez invaliditeta; 17.4% žena sa invaliditetom ima manje od osam razreda obaveznog obrazovanja, naspram 3.5% žena bez invaliditeta. Samo 16% žena sa invaliditetom ima diplomu koledža, u poredjenju sa 31% žena bez invaliditeta i 28% muškaraca sa invaliditetom (Bowe, 1984).
Mesto specijalnog obrazovanja i rodna pripadnost
Deca sa invaliditetom su tradicionalno školovana u odvojenim specijalnim školama ili u odvojenim odeljenjima redovnih škola, a njihovo obrazovanje je bilo uglavnom niže u odnosu na redovni obrazovni proces. U poslednjim decenijama je primetan progres ka integrisanom obrazovanju za studente sa invaliditetom, uglavnom zahvaljujući federalnoj inicijativi u obliku Akta Obrazovanje za svu decu sa invaliditetom, poznatom i kao PL 94-142. Ovaj Akt je usvojen 1975. i garantuje deci sa invaliditeotm odgovarajuće obrazovanje u što je moguće manje restriktivnim uslovima. Uprkos progresu, većina studenata sa invaliditetom se i dalje obrazuje odvojeno od njihovih drugova bez invaliditeta. Većina studija ukazuje da su dečaci u većem broju identifikovani kao oni kojima treba specijalno obrazovanje u odnosu na devojčice. Dok je procenat dečaka u osnovnim i srednjim školama 51% , u specijalnim školama procenat njihovog učešća je 75% (Russo & Jansen, 1988). Istraživači iznose pretpostavke o tome zašto su dečaci u većem broju identifikovani kao oni kojima je potrebno specijalno obrazovanje. Neki autori iznose da je to odnos diskriminacije prema dečacima sa invaliditetom i onemogućavanje beneficije redovnog obrazovanja. Oni tvrde da su dečaci češće označeni kao osobe sa
invaliditetom i upućivani na specijalno obrazovanje po osnovu ponašanja koje se označava kao
neprilagodjeno. Drugi smatraju da je prezastupljenost dečaka u specijalnom obrazovanju odraz gledišta da je obrazovanje dečaka sa invaliditetom prioritet; njima je potrebno specijalno obrazovanje da bi razvili veštine koje će im pomoći da izdržavaju sebe a kasnije i svoju porodicu (Disability Rights Education and Defense Fund, 1983; Russo & Jansen, 1988).
Istraživanje takodje pokazuje da dečaci sa mentalnom retardacijom imaju veći IQ od devojčica sa istom dijagnozom. Gillespie-Silver i Heshusius (1981) misle da je razlog tome možda stereotip koji je sličan za žene i osobe sa mentalnom retardacijom: i jedne i druge se smatraju iracionalnim, zavisnim, emotivnim i osobama kojima je potrebna zaštita. Devojčice se zato ne označavaju da imaju mentalnu retardaciju ukoliko nemaju značajno nizak stepen inteligencije.
Iako je prezastupljenost dečaka u specijalnom obrazovanju jedan od najbolje dokumentovanih uticaja rodne pripadnosti na specijalno obrazovanje, najmanje jedna studija govori o devojčicama koje su prezastupljene u odredjenim tipovima programa specijalnog obrazovanja. U njihovoj studiji od 8,000 osoba sa invaliditetom Fond za obrazovanje osoba sa invaliditetom (1983) je izmedju ostalog našao da su devojčice sa fizičkim invaliditetom češće od dečaka poslate u odvojene specijalne škole. Po autorima, te razlike su usled pretpostavke da muškarci moraju da izdržavaju isebe iporodicu i zato im je potrebno bolje obrazovanje.
Uticaj rodne pripadnosti na obeležavanje i mesto specijalnog obrazovanja se dalje komplikuje uticajem rasnih i klasnih razlika. Dokumentovano je da su deca, posebno dečaci, rasnih manjina neverovatno mnogo zastupljena u programima specijalnog obrazovanja, posebno kod studenata sa lakšom mentalnom retardacijom (Jones,1976; Mercer,1973; Tomlinson, 1982).
Komplikovana slika
Istraživanje jasno ukazuje da dečaci i devojčice sa istim invaliditetom često dobijaju različitu vrstu obrazovanja (Women and Disability Awareness Project, 1989). To sugeriše da rodna pripadnost (pol) igra značajnu ulogu u tome kako se studenti identifikuju za obrazovanje. U isto vreme, studije koje se bave odnosima medju polovima i mestom specijalnog obrazovanja imaju suprotstavljene zaključke. Znamo da rodna pripadnost (pol) može da utiče na vrstu specijalnog obrazovanja, ali ne znamo kako. Neka istraživanja ukazuju da uticaj rodnih pripadnosti (pola) na obrazovanje može biti različit u različitim grupama invaliditeta. Dodatno odnosi izmedju polova, invalidnosti i rasne pripadnosti komplikuju celu sliku. Siguran zaključak je da je potrebno mnogo više istraživanja u cilju razumevanja odnosa izmedju specijalnog obrazovanja, invalidnosti, rodne pripadnosti (polova), klasne i rasne pripadnosti.
Specijalno obrazovanje i stereotip o polnoj ulozi
Iako su svi učenici i studenti, muškarci i žene, sa i bez invaliditeta subjekti seksualnih predrasuda (sexbiased) i pretpostavki u većini škola i kurikuluma, istraživanja ukazuju da stereotipi o seksualnoj ulozi mogu da budu jo[ iyra\eniji kada se radi o studentima sa invaliditetom. Na primer, Gillespie i Fink (1974) su pronašli da je stereotip o seksualnoj ulozi posebno naglašen za decu koja imaju mentalnu retardaciju ili probleme u ponašanju. Oni izveštavaju da postoji tendencija da se ta deca i studenti više uče tradicionalnim seksualnim ulogama jer se pretpostavlja da se tako lakše adaptiraju u društvu. Autori su takodje pronašli da udžbenici za decu sa invaliditetom nastoje da uključe priče i ilustracije koje namerno naglašavaju stereotipne seksualne uloge, u cilju boljeg prilagodjavanja i uključivanja u društvo.
Više obrazovanje
Više obrazovanje je i dalje izazov za žene sa invaliditetom. Kao i muškarci sa invaliditetom i one se susreću sa problemom pristupačnosti; nevoljnošću obrazovnih institucija da obezbede smeštaj;
nedostatkom posebnih službi, kao što su čitači za slepe studente. Pored ovih žene sa invaliditetom se sureću i sa dodatnim preprekama. Kao i žene bez invaliditeta, žene sa invaliditetom su upućene na tradicionalne ženske uloge uz pomoć školskih savetnika a imaju i većih prepreka ukoliko nastoje da izgrade karijeru u dominantno muškim profesijama (Russo & Jansen, 1988). Žene sa invaliditetom su često pod pritiskom pomenutih školskih savetnika da nastave karijeru u oblasti invalidnosti naprimer u rehabilitacionim savetovalištima ili specijalnom obrazovanju (Davis & Marshall, 1987). Russo i Jansen (1988) sugerišu da kombinovani efekti rodne pripadnosti (pola) i invalidnosti stavljaju žene sa invaliditetom u najtradicionalnije ženske uloge. Kao rezultat, žene sa invaliditetom imaju manje
obrazovne mogućnosti, pa su manje vrednovane i imaju manje plaćene profesionalne pozicije.
ZAPOŠLJAVANJE
Ovo poglavlje ispituje specifične prepreke pri zapošljavanju s kojima se suočavaju žene sa invaliditetom, uporedjujući ih sa neinvalidnim ženama i muškarcima sa invaliditetom.
Poredjenje muškaraca i žena sa invaliditetom
Dok je muškarcima sa invaliditetom teško da se zaposle, ženama sa invaliditetom je još teže i to je istinito bez obzira na nivo i tip invalidnosti. Muškarci sa invaliditetom dva puta lakše nalaze posao od žena sa invaliditetom. Skoro 42% muškaraca sa invaliditetom je radno angažovano u poredjenju sa 24% žena. Dok preko 30% muškaraca sa invaliditetom radi sa punim radnim vremenom, samo 12% žena ima tu mogućnost (Bowe, 1984). Žene sa invaliditetom su značajno siromašnije od muškaraca, delom jer su češće nezaposlene, a delom jer čak i ako rade, slabije su plaćene. Žene koje rade puno radno vreme zaradjuju samo 56% od onoga što zarade muškarci sa invaliditetom za isti posao (Bowe, 1984).
Rodne predrasude u rehabilitacionim službama
Mnoge studije su se bavile ispitivanjem nejednakog radnog statusa žena i muškaraca sa invaliditetom. U studiji o jednakosti polova u pristupu rehabilitacionim servisima, Menz, i grupa autora (1989) su otkrili da u nacionalnom smislu, žene predstavljaju manje od trećine populacije u rehabilitacionim programima. Takodje su pronašli da su žene „uspešnije rehabilitovane“ za poslove sa pola radnog vremena ili status domaćice, dok su muškarci osposobljavani za poslove sa punim radnim vremenom. Autori sugerišu da su razlog takvim razlikama rodne (polne) predrasude o ženama, muškarcima i poslu. „Žene sa invaliditetom su ‘dvostruko ugrožene’ po osnovu svoje invalidnosti i pola… Stereotipi o osobama sa invaliditetom i ženama uopšte, oslikavaju pasivnost, zavisnost, bespomoćnost i neuspešnost“ (Menz, I autori, 1989: 32). Ovakvi stavovi su karakteristični i za opštu populaciju i rehabilitacione savetnike, a rezultat je da su žene sa invaliditetom manje zastupljene u stručnom osposobljavanju, teži im je pristup rehabilitacionim programima, imaju manje kvalitetan trening i češće se „uspešno rehabilituju“ da ne rade.
Žene sa invaliditetom i invalidska politika
Uticaj invalidske politike na žene sa invaliditetom je u fokusu malog broja studija. Na primer, Kutza (1985) je ispitivao uticaj trenutne američke invalidske politike na žene sa invaliditetom. Ona je pokazala kako glavni programi, dizajnirani da pomognu osobama sa invaliditetom, kao što su dodatni prihod, invalidsko
osiguranje, radni dodatak i stučna rehabilitacija, u stvari onemogućavaju žene sa invaliditetom da se uključe, zbog njihovog odnosa sa učešćem na tržištu rada. Studija pokazuje da žene sa invaliditetom, ne samo da primaju manje beneficija od muškaraca, nego su te beneficije i niže. Zato ti programi ne štite žene sa invaliditetom od ekonomskih opasnosti u istoj meri kao što štite muškarce. Slična je i studija o uticaju prihoda na život žena sa invaliditetom koju je radio Mudrick (1988). Ona kaže da u poredjenju sa muškarcima sa invaliditetom, žene sa invaliditetom primaju manje iz javnih programa podrške za ostvarenje prihoda, uprkos tome što često imaju veće potrebe. Mudrick pokazuje koliko je značajan taj prihod kao podrška u životu žena sa invaliditetom. U isto vreme, on je manje pristupačan i niži za žene sa invaliditetom nego za muškarce sa invaliditetom.
Mudrick sugeriše da je razlog tome delimično i nepodudaranje radnih karakteristika i programa za žene, kao i ukorenjene predrasude prema ekonomskoj i porodičnoj ulozi žene i stavovi prema osobama sa invaliditetom uopšte.
Žene sa razvojnim invaliditetom
Obično se ovakve studije rade sa ženama koje imaju fizički invaliditet. Žene sa mentalnom retardacijom su tradicionalno zapostavljene u ovakvim studijama. Razvojni invaliditet je tek nedavno dobio na značaju, a u Americi je nova federalna inicijativa razvila instrument «podrška za zapošljavanje», da bi omogućila osobama koje imaju težak invaliditet da dobiju i zadrže posao. Naglasak na zapošljavanje na polju razvojnih invalidnosti proizlazi i iz prepoznate važnosti koju produktivan rad ima u dostizanju socijalne jednakosti i finansijske samostalnosti, tako da se programi podrške zapošljavanju sada razvijaju širom zemlje. Uprkos objavljivanju i uvažavanju dokaza o dobrobiti zapošljavanja za osobe sa razvojnim invaliditetom, specifične prepreke sa kojima se suočavaju žene sa takvim invaliditetom se u osnovi ignorišu. Izgleda da oni koji pišu o zapošljavanju osoba sa mentalnom retardacijom smatraju da rodna pripadnost (pol), klasna, rasna i druge društvene dimenzije nisu relevantni. Mentalna retardacija se
doživljava kao tako bitna karakteristika, da ona sve ostale socijalne dimenzije, čini nevažnim.
Istraživanja literature o zapošljavanju osoba sa razvojnim invaliditetom donose samo dva izvora u kojima se pominju rodne (polne) razlike. U svojim studijama o uticaju zapošljavanja na mlade sa mentalnom retardacijom Kregel i Wehman (1989) daju samo usputne zabeleške o polnim različitostima. Studija je fokusirana na grupu od 186 adolescenata sa mentalnom retardacijom, izmedju 18 i 22 godine starosti, koji su dobili odgovarajući posao preko programa podrške zapošljavanju. Izmedju ostalog pronašli su „…disproporciju muškaraca i žena (68 % muškaraca prema 32 % žena) u populaciji zaposlenih“ (Kregel & Wehman, 1989: 265). U ranijoj studiji Hill i autori (1985) su pronašli sličan trend u grupi od 155 osoba sa mentalnom retardacijom, starosti od 16 do 66 godina. To je bila dugotrajna studija osoba koje su dobile
posao iz ovog programa i fokusirala se na „klijente i porodične demografske karakteristike u odnosu na uspešan stručni rezultat, definisan kao ostanak u poslu šest meseci nakon datuma prvog postavljenja“ (Hill i autori, 1985: 69,). U studiji kojom su obuhvaćeni zaposleni većina su bili muškarci, 66%, dok je žena bilo 34%. Studija takodje pokazuje da 70% muškaraca ostaje u poslu duže od šest meseci, a žene 55%. Značajan broj osoba u ovoj studiji (155) imalo je sekundarni invaliditet pored mentalne retardacije. Tako je nadjeno da je 24% imalo probleme u ponašanju, 10% je imalo posledice cerebralne paralize, 12% je imalo probleme u kretanju, 5% je imalo oštećenje sluha, 10% je imalo oštećenje vida, skoro 10% je imalo ograničeno korišćenje rukama ili šakama a 5% je imalo šizofreniju.
Jedno od značajnih otkrića je, da osim osoba sa šizofrenijom, sekundarni invaliditet nije uticao na ostanak na poslu. To pokazuje da biti žena može da znači veći hendikep nego imati fizičko i senzorno oštećenje ili probleme u ponašanju. Jedino šizofrenija izgleda veći hendikep u smislu dobijanja i zadržavanja posla, nego biti žena. Ovo je možda jedina studija koja je ispitivala rodnu (polnu nejednakost) u službama zapošljavanja za osobe sa razvojnim invaliditetom. Nalazi ove studije govore da se žene sa mentalnom retardacijom suočavaju sa istom fizičkom diskriminacijom kao i druge žene sa invaliditetom.
Poredjenje žena sa invaliditetom i žena bez invaliditeta
Poredjenje žena sa invaliditetom i žena bez invaliditeta takodje potvrdjuje da su žene sa invaliditetom u nepovoljnijem položaju. U poslenjih nekoliko decenija generalno je povećano učešće žena u plaćenoj radnoj snazi. Posebno je primećeno povećanje broja plaćenih majki (Berg, 1986; Fox & Hesse-Biber, 1984). U 1970, u Americi je bilo zaposleno 45% žena bey invaliditeta, do 1982 procenat je porastao na 64%, dok je 51% bilo majki sa decom predškolskog uzrasta (Berg 1986; Bowe, 1984). Žene sa invaliditetom nisu bile deo revolucije u zapošljavanju žena. U 1982 samo 20% žena sa invaliditetom je imalo posao (Asch & Fine, 1988; Bowe, 1984; Russo & Jansen, 1988). Politika zapošljavanja je posvetila malo pažnje nezavidnom statusu žena sa invaliditetom. Evidencija koja postoji, navodi na zaključak da ekonomija generalno, a specijalizovane službe pogotovo, onemogućavaju zapošljavanje i otežavaju život ženama sa invaliditetom.
Žene, posao i mentalno zdravlje
Povećanje ženske radne snage, a posebno veći broj zaposlenih majki navodi na razmišljanje o mogućim negativnim efektima na žensko mentalno zdravlje radi dodatnog stresa, koje zapošljavanje može doneti ženama koje već imaju primarnu odgovornost pri odgoju dece i drugih obaveza u porodici. U studiji o odnosima izmedju posla i mentalnog zdravlja kod žena, Sales i Frieze (1984) su pronašli da je uticaj povećane zaposlenosti žena primarno pozitivan i da je nadjeno samo nekoliko negativnih efekata. Njihova studija ukazuje da je posao izvor samopoštovanja i satisfakcije za većinu žena i kao centralni doprinos prilagodjavanju odraslih, učešće u radnoj snazi može delotvorno uticati na žene. Oni takodje izveštavaju da su žene koje čine grupu sa velikim rizikom od mentalnih problema, žene koje nisu belkinje, neudate su, nezaposlene i žive u socijalnoj izolaciji, ograničenih društvenih uloga. Ovo sugeriše
da žene sa invaliditetom mogu biti u većem riziku od mentalnih problema nego ostale žene, kao rezultat njihove socijalne izolacije i ograničenih društvenih uloga, uključujući ograničen pristup učešću na tržištu radne snage.
ZAKLJUČAK
Žene sa invaliditetom su istorijski zapostavljane od onih koji se bave pitanjem invalidnosti, kao i od strane feminističkog pokreta. Tek je u poslednjoj deceniji došlo do ozbiljnih pokušaja da se identifikuju I razumeju snage koje oblikuju njihove živote. Ti pokušaji su uglavnom bili fokusirani na razumevanje pojma žene sa invaliditetom i kako žene sa invaliditetom gledaju na svoja iskustva. Ta decenija nas je obogatila nekim ličnih pričama kao i istraživanjima baziranim na informacijama o socijalnoj situaciji žena sa invaliditetom i dugo čekanim teoretskim okvirom za razumevanje i tumačenje njihovih života i iskustava. Ove nove lekcije su ipak ograničene i ostaje da se nauči mnogo više o ženama sa invaliditetom. U isto vreme dobili smo neku bazu I obećanje bolje budućnosti. Žene sa invaliditetom su grupa koja je medju najranjivijima i najmarginalizovanijima u današnjem društvu. Potrebno je da razvijemo bolje razumevanje njihovih života da bi otklonili prepreke koje i dalje stoje na njihovom putu ka jednakosti.
