Kroz istoriju, invaliditet se smatrao ličnim nedostatkom pojedinca i na status invalidnosti gledalo se kao na prirodni uzrok nesposobnosti nekih ljudi da pohađaju redovnu školu, zaposle se ili učestvuju u društvenom životu. Kada se invaliditet razume na taj način, odgovori društva ograničeni su na jedan od dva modela:
- medicinski model – osoba sa invaliditetom se može izlečiti lekovima ili rehabilitacijom;
- model milosrđa – osobu sa invaliditetom mogu zbrinuti dobrotvorna društva ili programi socijalne pomoći.
Životi osoba s invaliditetom prepušteni su stručnjacima koji imaju kontrolu nad donošenjem osnovnih odluka poput odabira škole, vrste podrške koju će primati i mesta stanovanja.
Poslednjih nekoliko decenija, došlo je do važne promene u načinu razumevanja invaliditeta. U središtu pažnje više nisu oštećenja osobe. Umesto toga, invaliditet se razume kao posledica međudelovanja pojedinca i okoline koja se ne prilagođava različitostima pojedinca, te ograničava ili sprečava učešće pojedinca u društvu. Ovaj se pristup naziva socijalnim modelom invaliditeta. Konvencija o pravima osoba s invaliditetom podržava taj model dajući mu novu dimenziju izričitim prihvatanjem invaliditeta kao pitanja ljudskih prava.
Iz te perspektive, potrebno je prepoznati i prevladati društvene, pravne, ekonomske, političke i ekološke uslove koji deluju kao prepreka punom ostvarivanju prava osoba s invaliditetom. Na primer, njihova marginalizacija i isključivanje iz obrazovanja nisu rezultat njihove nesposobnosti učenja nego nedovoljne edukovanosti nastavnika ili nepristupačnosti učionica; njihovo isključivanje s tržišta rada može biti posledica nepostojanja odgovarajućeg prevoza do radnog mesta ili negativnih stavova poslodavaca i kolega koji smatraju da osoba s invaliditetom ne može da radi; njihova nemogućnost učestvovanja u odlučivanju o pitanjima od javnog interesa može proisteći iz nedostatka izbornog materijala u pristupačnim oblicima ili glasačkih kabina koje su osobama s invaliditetom fizički nedostupne.
|
Razumevanje invaliditeta iz perspektive ljudskih prava predstavlja napredak u razmišljanju i delovanju država potpisnica i svih sektora društva, tako da se osobe s invaliditetom više ne smatraju primaocima milosrđa ili predmetom odlučivanja drugih već nosiocima prava.
Model ljudskih prava nastoji pronaći načine poštovanja, podrške i slavljenja ljudskih različitosti stvaranjem uslova koji omogućuju učinkovito učestvovanje najrazličitijih osoba, uključujući i osobe s invaliditetom. Zaštita i promocija njihovih prava nije vezana samo uz osiguravanje usluga povezanih s invaliditetom. Ona uključuje usvajanje mera kojima bi se promenili stigmatizirajući stavovi i obrasci ponašanja kojima se marginalizuju osobe s invaliditetom.
Takođe uključuje i usvajanje politika, zakona i programa koji bi uklonili prepreke i osobama s invaliditetom i garantovali ostvarivanje građanskih, kulturnih, ekonomskih, političkih i socijalnih prava. U svrhu postizanja stvarnog ostvarivanja prava, potrebno je izmeniti one politike, zakone i programe koji ograničavaju prava poput: imigracijskih zakona kojima se zabranjuje ulazak u neku zemlju na temelju invaliditeta; zakona koji osobama s invaliditetom zabranjuju stupanje u brak; zakona kojima se dopušta lečenje osoba s invaliditetom bez njihovog slobodnog i informisanog pristanka; zakona koji dopuštaju lišavanje slobode na temelju mentalnog ili intelektualnog oštećenja; politika kojima se osobi uskraćuje zdravstvena nega zbog invaliditeta. Uz to, nužno je doneti programe, podizati nivo svesti i osigurati podršku društva kako bi se promenio način na koji društvo deluje i otklonile prepreke koje osobama s invaliditetom onemogućuju puno učešće.
Nadalje, osobama s invaliditetom je potrebno pružiti mogućnost punog učestvovanja u društvu, kao i odgovarajuća sredstva za ostvarivanje svojih prava.
Izvor: Monitoring the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, Guidance for human rights monitors; Professional training series No. 17, United Nations Human Rights, New York and Geneva, 2010.
