Majk Oliver, u svom čuvenom radu Politka onesposobljenosti (The Politics of Disablement, 1990) razvija jednu varijantu socijalnog modela invalidnosti koja se, do izvesne mere, smatra osnovom za kasniji razvoj studija invalidnosti, posebno u Velikoj Britaniji i SAD. Ova varijanta socijalnog modela je konstruisana i iskazana u marksističkim terminima, a pretpostavlja da su ljudska priroda i izbori koje pojedinci imaju, uslovljeni strukturom i ideologijom društva. Stoga se tvrdi da tip društva u kom osoba sa invaliditetom živi ima veliki uticaj na to kako će njen invaliditet biti doživljen i strukturiran. “Invalidnost kao kategorija može se razumeti samo u okviru koji ukazuje da je kulturno proizveden i društveno strukturiran“ (Oliver, M. 1990: 22).
Oliver je, pozivajući se na rad socijalnih antropologa, Henksa i Henksa, koji su pokazali da se u pretkapitalističkim društvima, spektar stavova sa kojima su se susretale osobe sa invaliditetom kretao od „vladara do izgnanika , od ratnika do sveštenika, od deteta do ostarelog“ (Henks , J. i Henks L. 1980: 12), zaključio da je individualistički, medicinski i tragični koncept invalidnosti bio karakterističan za kapitalistička društva.
Oliverova analiza društvenog strukturiranja invalidnosti se zasniva na dva koncepta: režimu proizvodnje i centralnim osnovnim vrednostima ili ideologijama koje su bile prisutne u datom društvu. Ova dva koncepta su u međusobnoj interakciji i određuju kako se osobe sa invaliditetom doživljavaju u okviru svojih lokalnih sredina. Prvi se odnosi na tip privrede i njene sastavne proizvodne jedinica, kao i način na koji je proizvodnja organizovana – na primer, kroz mrežu porodičnih jedinica, ili putem sistema fabrika koje koriste plaćeni rad. Drugo se odnosi na osnovne vrednosti na kojima se društvo zasniva, a može biti zasnovano na religiji, nauci i medicini. Različite ideologije imaju različite implikacije na razumevanje invalidnosti. Oliver tvrdi da u nekim društvima, prisustvo oštećenja društvo ne doživljava u pogrdnim terminima, već kao znak da je neko izabran. Oliver tvrdi da ekonomska struktura i ideološka hegemonija modernog zapadnog društva ima veliki štetan uticaj na živote ljudi sa invaliditetom, kao i druge marginalizovane grupe kao što su osobe različite etničke pripadnosti, ili homoseksualne orijentacije. Uspon sistema fabrika i uvođenje individualnih zarada za rad, preobrazio je način proizvodnje, što je rezultiralo odvajanjem kuće i radnog mesta, i marginalizacijom osoba sa invaliditetom jer nisu bile u mogućnosti da ispune zahteve kapitalističkog društva. Osobe sa invaliditetom su postale još više izolovane od svojih porodičnih zajednica kroz osnivanje zatvorenih i izdvojenih institucija (prva osnovana krajem 19. veka), čija je funkcija bila da deluju kao mehanizam društvene kontrole.
Uspon kapitalizma doveo je do pretpostavke da je invalidnost u suštini patologija pojedinca, pošto razlika treba da se napravi između onih koji se smatraju radno sposobnim i onih koji su radno nesposobni. U okviru savremenog kapitalističkog društva „osobe sa invaliditetom ne mogu da ispune zahteve individualnog najamnog rada i tako postaju kontrolisani kroz isključenost“. U drugoj polovini 20. veka, zatvorene i socijalno izolovane institucije još uvek postoje za smeštaj osoba sa invaliditetom – tzv. specijalne škole i radionice za obuku.
Ovaj proces individualizacije je doveo do perifernih ideologija kategorizacije i medikalizacije invalidnosti. Da bi napravili validnu razliku između zasluženo i nezasluženo siromašnih, državne agencije su dodelile medicinskoj struci ulogu odlučivanja o tome ko jeste i ko nije osoba sa invaliditetom. Ovaj proces, pokrenut tokom 19. veka, i dalje ima značajne posledice u pružanju usluga, gde se obično pretpostavlja da je najveći problem sa kojima se susreću osobe sa invaliditetom direktno vezan za njihovo zdravstveno stanje. Medicinska profesija i dalje ima veliki uticaj na način na koji osobe sa invaliditetom žive, i dalje državni organi upućuju na medicinske ustanove da naprave procenu potreba i mogućnosti osoba sa invaliditetom, često u oblastima koje imaju malo veze sa primenom medicinske nauke, kao što su pravo na finansijsku podršku, pravo na invalidska kolica i druga pomagala, procena sposobnosti osobe za vožnju, i izbor odgovarajućeg obrazovnog profila. Moguće objašnjenje za nastavak, pa čak i proširivanje uticaja medicinske profesije na živote osoba sa invaliditetom, jeste to što je medicinska nauka u svoju oblast ugradila rehabilitaciju.
Oliver tvrdi da je ekonomska i socijalna struktura društva u kombinaciji sa dominantnom ideološkom hegemonijom, dovela to toga da se osobe sa invaliditetom posmatraju kao zavisne. Termin zavisnost se koristi u dva značenja. Prvo, socijalne države su kategorisale čitave grupe ljudi, od kojih su osobe sa invaliditetom jedna, koje su postale zavisne od države u oblasti obrazovanja, zdravstvene zaštitite , kao i finansijske podrške. Drugo, u posebnom odnosu prema invalidnosti. Pažnja je usmerena na funkcionalna ograničenja osoba sa invaliditetom i smatra se da zbog toga osobe sa invaliditetom nisu u stanju da se brinu za sebe.
A tu je i stručni osnov za stvaranje zavisnosti. Mnoge usluge za osobe sa invaliditetom, koje se često pružaju u institucionalnom okruženju, izazivaju takvo stanje. Tradicionalno, ove usluge su nastale, a potom i pružane, sa malo ili nimalo obzira prema potrebama i željama osoba sa invaliditetom. Osim toga, odnos stručnjak-klijent sam po sebi stvara odnos zavisnost, jer je neprimerena moć i uticaj poverena stručnjaku. Struktura privrede u industrijskom društvu je stručnjaku dala ulogu čuvara oskudnih resursa (u smislu finansijskih davanja, zdravstvenih usluga i rehabilitacije) i to neminovno utiče na živote osoba sa invaliditetom.
Zadatak da se moderno industrijsko društvo transformiše tako da osobe sa invaliditetom žive kao punopravni i slobodni građani, bez socijalnog ugnjetavanja i negativnih društvenih stavova, je duboko revolucionaran. Usredsređivanje samo na unapređenje i promenu institucija socijalne zaštite, bez obzira na to da li se povodi za ideološkim pretpostavkama kapitalizma ili socijalizma, na kraju će se pokazati neadekvatnim. Dominantna hegemonija individualizma, medikalizacije i kategorizacije invalidnosti, i usled toga zavisnost osoba sa invaliditetom, ostaće nepromenjeni. Osim toga, raison d’etre pružanja usluga treba da se menja od onog koji se zasniva na definisanju potreba (pre svega od strane stručnjaka bez invaliditeta) do onog zasnovanog na socijalnim pravima. Takva promena bi bila u suprotnosti sa dominantnom ideologijom individualizma koja je do sada prožimala pružanje usluga, kao i početak da se prekinu kulturne veze između političke i stručne zavisnosti.
Da bi ovo postalo stvarnost – stvaranje društva koje ne onemogućuje (non-disabilist society), Oliver je predložio trojnu strategiju. Prvo, države bi trebalo da usvoje zakone protiv diskriminacije, kojima bi diskriminaciju osoba sa invaliditetom u oblasti obrazovanja, zapošljavanja, stanovanja… proglasili krivičnim delom. Drugo, u zapadnim društvima bi trebalo dati veći naglasak obezbeđivanju slobode informisanja, tako da osobe sa invaliditetom mogu imati pristup informacijama koje su prethodno ostajale poverljive. Treće, potrebno je uspostaviti infrastruktura u kojoj potrebe i težnje osoba sa invaliditetom mogu biti ispunjene, sa obezbeđenim odgovarajućim spektrom usluga. To se može dogoditi samo uz odgovarajuću državno finansiranje, koje će pomoći organizacijama osoba sa invaliditetom da osiguraju svoja prava. Konačno, same osobe sa invaliditetom su one koje definišu kako žele da žive svoje živote.
Tekst pripremila Veronika Mitro
Izvor: Dr. Raymond Lang, THE DEVELOPMENT AND CRITIQUE OF THE SOCIAL MODEL OF DISABILITY , Overseas Development Group, University of East Anglia, January, 2001
