Izveštaj specijalne izveštačice o nasilju nad ženama, njegovim uzrocima i posledicama – Izvod iz drugog izveštaja podnetog od strane specijalne izveštačice koja prati nasilje prema ženama, uzroke i posledice, Rašide Madžu (Rashida Manjoo) Generalnoj skupštini UN, u skladu sa Rezolucijom 65/187. Izveštaj pruža uvid u rad specijalne izveštačice i govori o nasilju prema ženama sa invaliditetom. U nastavku je prevod dela B, od str. 5 – 8.
Socijalni model kao faktor poimanja nasilja nad ženama sa invaliditetom
17. Kako nalaže Konvencija o pravima osoba sa invaliditetom, analiza nasilja nad ženama sa invaliditetom mora da bude urađena na osnovu informacija dobijenih socijalnim modelom invalidnosti, kao i da odražava te informacije. U Preambuli i Članu 1. Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom pominje se socijalni model invalidnosti, a invalidnost se opisuje kao stanje stvoreno putem interakcija sa raznim preprekama koje osobama sa invaliditetom mogu biti smetnja za puno i efikasno učešće u društvu na jednakoj osnovi sa drugima. Navedeno stanovište ne negira realnost fizičkog oštećenja, niti uticaj koji to oštećenje ima na osobu. Takvo stanovište ipak implicira neophodnost promene fizičkog i socijalnog okruženja i pravnih okvira koji vrše negativan uticaj na osobe sa invaliditetom.
18. Mnoge politike zasnovane su na pretpostavci da je stanje invalidnosti patološko ili da je defekt, a ne takozvani nedostatak koji određuje društvo2. Jasno je kakav uticaj ima takvo stanovište: osobe sa invaliditetom treba izbegavati i/ili isključivati, a ne raditi na tome da se prostor prilagodi i njima i da se uključe u zajednicu. Konvencija o pravima osoba sa invaliditetom navodi da su prilagođavanje, inkluzija i podrška obavezni odgovori na invaliditet, a to se odnosi i na tretman od strane porodice osoba sa invaliditetom.
19. Pristup koji podrazumeva mejnstrimiranje roda i uključivanje osoba sa invaliditetom zasnovan je na diskursu između feminizma i invalidnosti, a taj pristup pokušava da ospori dominantne pretpostavke o tome šta znači živeti sa invaliditetom, te pozicionira iskustvo invaliditeta u kontekst prava i isključivanja. Takođe osporava pretpostavke da je invaliditet mana ili da predstavlja manjkavost. U tu svrhu, invaliditet dobija širu definiciju koju crpi iz socijalne pre nego medicinske sfere. Navodi se da je invaliditet kulturološka interpretacija ljudske varijacije a ne svojstvena inferiornost, vrsta patologije koju treba lečiti, ili nepoželjna odlika koju treba eliminisati3.
20. Žene sa invaliditetom iskusile su kako izgleda diskriminacija na osnovu stereotipnih stavova prema ženama kao i prema osobama sa invaliditetom. Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena i Konvencija o pravima osoba sa invaliditetom prepoznaje da stereotipi igraju važnu ulogu u negiranju ljudskih prava. Uticaj stereotipnog viđenje žena sa invaliditetom podrazumeva da one nemaju nikakvu ulogu, da za njih nema odobrenih socijalnih uloga i/ili institucionalnih načina koji omogućuju ostvarenje tih uloga, i mogu da kultivišu psihološko osećanje nevidljivosti, samo-otuđenja i/ili nemoći4.
21. Socijalne sankcije koje se tiču siromaštva, rase/etniciteta, religije, jezika i drugih identiteta i statusa vezanih za njih ili životnih iskustava, mogu povećati rizik grupnog ili pojedinačnog nasilja za žene sa invaliditetom5. Žene sa invaliditetom koje takođe pripadaju (ili se smatra da pripadaju) omraženim ili manjinskim grupama suočene su sa povišenim nivoom nasilja i diskriminacije na osnovu više simultanih faktora. Uvažavanje te realnosti – koja se često opisuje kao intersekcionalna, multi-dimenzionalna, i višestruki oblici diskriminacije – bitan je deo bilo kog istraživanja nasilja nad ženama sa invaliditetom.
22. Žene sa invaliditetom koje su urođenice često trpe višestruke oblike diskriminacije i suočene su sa više barijera na putu ka ostvarenju potpunih prava, a te barijere su zasnovane na činjenici da su urođenice, žene sa invaliditetom i žene. Slučajevi nasilja nad tim ženama su učestaliji usled toga što žive u kontekstu gde su povišeni nivoi zloupotrebe alkohola i droga; povišena konzumacija alkohola i droga rezultira povišenim nivoom nasilja nad tim ženama; kulturološke i jezičke barijere; manjak obrazovnih mogućnosti za decu sa invaliditetom u domorodačkim zajednicama; i sistematično siromaštvo. Takođe su suočene sa barijerama koje su rezultat suprotstavljenih kao i kompleksnih tradicionalnih i savremenih pravnih i uslužnih sistema6.
23. Žene sa sela uglavnom imaju teži pristup resursima, treninzima i mogućnostima za razvoj sposobnosti – usled viših stopa nepismenosti, pretežno negativnih stereotipa, kao i usled njihovog socio-ekonomskim statusa. Završni izveštaj radionice na temu žena sa invaliditetom koju je održala Ekonomska i socijalna komisija za Aziju i Pacifik u Bankoku 2003. godine navodi da više od 80 odsto žena sa invaliditetom koje žive u ruralnim delovima Azije i Pacifika nemaju sopstvene izvore prihoda i stoga zavise od drugih za ekonomsko preživljavanje. Situacija je dodatno pogoršana nepristupačnim okruženjima i manjkom servisa, manjkom informacija i svesti o problemu, manjkom obrazovanja, prihoda i kontakta, što rezultira daljom izolacijom i nevidljivošću. U opštem dokumentu usvojenom na petom zasedanju, 19. oktobra, 2011, Komisije za eliminaciju diskriminacije nad ženama, navodi se da je nasilje nad ženama – uključujući trafikovanje žena, seksualno iskorišćavanje i prinudni rad – često u sprezi sa siromaštvom i manjkom mogućnosti u ruralnim predelima.
24. Žene sa invaliditetom koje su deo manjinskih grupacija trpe višestruke oblike diskriminacije i nasilja usled kombinacije rase/etniciteta, roda i invaliditeta. Može se desiti da budu diskriminisane po pitanju pristupa obrazovanju, pri zapošlavanju i dobijanju zdravstvene nege; ili se može desiti da budu odbijene ako traže prihvatljiv smeštaj7. Može se desiti da nebelkinje sa invaliditetom koje traže preventivnu podršku ili pristup pravdi budu suočene sa diskriminatornim praksama koje drže da su one nepouzdane ili da su „pridodale“ sopstvenom zlostavljanju. Neke žene stoga neće tražiti pravdu u formalnim sistemima koje, u najboljem slučaju, vide kao sisteme koji neodgovaraju na njihove potrebe, a u najgorem slučaju kao sisteme koji su destruktivni za njihov ceo narod8. Štaviše, i ako se desi da ulaže dosta sopstvenog napora kako bi govorile o nasilju koje su pretrpele moguće je da će ih njihova zajednice ućutkati putem socijalnih sankcija, ili da će ih ućutkati neefikasni zakoni protiv nasilja.
25. Može se desiti da su žene sa invaliditetom u konfliktnim ili post-konfliktnim područjima izložene dodatnom riziku od nasilja jer su pripadnice protivničkih grupa baziranih na rasi/etnicitetu, religiji ili jeziku i mogu imati veće poteškoće u pristupu servisima u konfliktnom okruženju9. Žene sa invaliditetom imaju dodatne teškoće u kampovima za izbegle osobe zato što su zgrade i objekti retko kad pristupačni ili napravljeni da odgovaraju specifičnim potrebama osoba sa invaliditetom. Nekoliko organizacija je dokumentovalo ozbiljne probleme po pitanju fizičke postavke i infrastrukture izbegličkih kampova10. Pomenuti problemi znače da određene usluge, uključujući toalete, skloništa i zdravstvene ustanove nisu dostupne osobama sa invaliditetom, kao i da se ne radi na stvaranju neke posebne organizacije koja bi osigurala da osobe sa invaliditetom dobiju hranu i potrebštine koje im trebaju svaki dan. Dodatno, pošto su kampovi i objekti uglavnom nepristupačni većina osoba sa invaliditetom je primorana da ostane u njima. Dalje, žene sa invaliditetom uglavnom nisu uključene u aktivnosti vezane za pravdu i pomirenje nakon konflikta, niti su takvi programi dostupni ili otvoreni za svakoga.
26. Žene sa invaliditetom koje pride nemaju dokumenta snose veći rizik nasilja usled toga što agresor kontroliše njihov imigracioni status; usled jezičkih barijera, nepoverenja prema policijskim snagama, i barijera u odnosu na socijalne i javne servise11.
27. Lezbejke i druge ženske seksualne manjine koje imaju invaliditet suočene su se sa socijalnim barijerama, izolacijom, isključivanjem i nasiljem usled toga što su pripadnice seksualne manjine kao i usled invaliditeta. Lezbejke sa psihološkim invaliditetom uglavnom ne bivaju uključene u istraživanja i lečenja, ili se na njih prosto ne obraća pažnja, iako i one koriste servise za mentalno zdravlje i druge psihološke servise. One se nalaze na raskrnici „kulturoloških kontradikcija“ koja nameće društvo zato što se sa jedne strane lezbejstvo smatra seksualnim identitetom, dok se za žene sa invaliditetom često stereotipno misli da su aseksualne12.
28. Prinudna sterilizacija žena sa invaliditetom i dalje je globalni problem13. Žene sa invaliditetom koje odaberu da imaju decu često trpe kritike zbog te odluke i suočavaju se se sa barijerama po pitanju pristupa adekvatnoj zdravstvenoj nezi i drugim servisima kako za sebe tako i za svoju decu14. Iako je strah da će žene sa invaliditetom imati takozvanu „defektnu“ decu većim delom neosnovan, ta pogrešna briga ipak predstavlja izvor diskriminacije nad ženama sa invaliditetom, te ih obeshrabruje da imaju decu. Postoji dihotomija između, sa jedne strane, ideje da svaka žene treba da bude majka, a sa druge strane imamo realnost da se žene sa invaliditetom često podržavaju, ako ne i primoravaju, da odbiju preuzimanje majčinske uloge, iako one možda i žele da budu majke. Istraživanja pokazuju da ni jedna druga grupa nije bila toliko ograničena, ili negativno tretirana, u odnosu na reproduktivna prava kao što su to žene sa invaliditetom15.
29. Svetska zdravstvena organizacija (SZO) je 2009. godine izdala dokument o promociji seksualnog i reproduktivog zdravlja osoba sa invaliditetom. Dokument ističe činjenicu da su u nekim društvima žene sa invaliditetom manje vrednovane kao potencijalne bračne partnerke i stoga mogu završiti u nestabilnim vezama. Štaviše, ukoliko te nestabilne veze postanu nasilne, žene sa invaliditetom imaju manje pravnih, socijalnih i ekonomskih opcija i mogu trepeti dodatnu diskriminaciju. Na primer, u slučaju rasprave o starateljstvu nad decom sudovi se mogu voditi diskriminatornim stereotipom da je partner koji nema invaliditet sigurno bolji roditelj kada odlučuju o tome kome će dodeliti starateljstvo16.
30. Starije žene kao grupacija imaju povećane šanse razvijanja invaliditeta, a starije žene sa invaliditetom imaju posebno visok rizik od nasilja. Starije žene suočene su sa više oblika diskriminacije – u odnosu na rod, invaliditet i godište i druge oblike diskriminacije. Dokument opšte preporuke broj 27 Komiteta za eliminaciju svih oblika diskriminacije protiv žena, koji se tiče starijih žena i zaštite njihovih ljudskih prava, prepoznaje da, između ostalog, rodni stereotipi i tradicionalne i običajne prakse mogu imati štetni uticaj na sve sfere života starijih žena, posebno onih žena sa invaliditetom, te mogu rezultirati fizičkim nasiljem kao i psihološkim, verbalnim i finansijskim zlostavljanjem.
IV. Zaključak
94. Mnoge zemlje su ratifikovale Konvenciju o pravima osoba sa invaliditetom, Konvenciju o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena i druge instrumente međunarodnog prava. Ipak, teško je proceniti efektivnost implementacije pomenutih instrumenata u odnosu na prevenciju i odgovor na nasilje nad ženama sa invaliditetom.
95. Većina država nema specifičan i opsežan zakon, politiku ili program generalno namenjen osobama sa invaliditetom ili specifično ženama sa invaliditetom. Države koje imaju zakon o invaliditetu tim zakonima ne obrađuju specifično prava žena sa invaliditetom, ili pitanje nasilja. Neke države imaju zakone o nasilju nad ženama koji generalno omogućavaju ženama pravnu zaštitu, u sklopu ne-disrkiminativnog pravnog okvira. Nažalost, i takvi zakoni se ne implementiraju efektivno u odnosu na žene sa invaliditetom.
96. Jako mali broj država ima jake i funkcionalne institucionalne mehanizme, programe ili strategije kao što su nacionalni komiteti ili saveti za pitanja invaliditeta ili žena. Vredi pomenuti ipak da su neke države razvile strategije zasnovane na istraživanjima o nasilju nad ženama sa invaliditetom.
97. Na nivou nevladinih organizacija imamo primere organizacija ili koalicija koje su posvećene ovom pitanju i koje sprovode istraživanja, te pružaju usluge i drže treninge. Inovativno korišćenje interneta rezultiralo je razvojem interaktivnih veb sajtova gde čitaoci/teljke razmenjuju informacije i iskustva.
V. Preporuke
98. Specijalna izvestiteljka preporučuje sledeće mere:
(a) U odnosu na rad na prevenciji i odgovoru na nasilje nad ženama sa invaliditetom države bi trebalo da osiguraju sistem koji osnažuje, a ne sistem koji podstiče ranjivost; i moraju koristiti socijalni model invalidnosti, a ne medicinski ili milosrdni model;
(b) Države bi trebalo da povuku sve preostale zakone koji diskriminišu žene sa invaliditetom na osnovu pola/roda i da rade na problemu rodne pristrasnosti koja šteti ženama sa invaliditetom u pravnim procesima;
(c) Države bi trebalo da poboljšaju i prošire sistem prikupljena i sortiranja informacija (rod, godište, invaliditet), uključujući i učestalost, manifestacije, uzroke i konsekvence nasilja nad ženama sa invaliditetom;
(d) Trebalo bi kreirati prigodne materijale za treninge – materijale koji bi obrađivali temu prevencije i odgovora na nasilje nad ženama sa invaliditetom, a koji bi bili namenjeni svim sektorima. Materijale treba razviti u saradnji sa ženama sa invaliditetom i time osigurati da će materijali biti relevantni za osobe sa invaliditetom kao i da će pospešiti njihove veštine;
(e) Trebalo bi usvojiti reforme na državnom nivou u cilju poboljšanja zdravstvenih usluga i samih zdravstvenih i drugih zgrada i objekata generalno, uključujući i reforme vezane za pitanja seksualnog i reporoduktivnog zdravlja. Potrebno je uvesti reforme kako bi se smanjio broj nepotrebnih zatvorskih kazni osoba sa invaliditetom;
(f) Države bi trebalo da osiguraju da ukoliko žene sa invaliditetom prijave nasilje da će se susresti sa pravnim sistemom koji odgovara na njihove potrebe i koji ih podržava; države bi trebalo da podržavaju inovativne pravne usluge, uključujući i servise koji nude više usluga na jednom mestu, pravnu pomoć i specijalizovane sudove, kako bi osigurali da svi imaju nezavisno i proceduralni pristup pravdi; i trebalo bi da uključe žene sa invaliditetom u proces kreiranja i restruktuiranja pravnog sistema;
(g) Treba razviti dobre prakse kao alternative zatvorskim kaznama za osobe sa invaliditetom;
(h) Trebalo bi uložiti više truda kako bi se osiguralo da žene sa invaliditetom budu vidljive i u publikacijama, prezentacijama i drugim medijskim produktima, što ujedno znači i da treba uvažiti značaj medija po pitanju menjanjanja stava stanovništva, eliminaciji diskriminacije i ukidanju nasilja;
(i) Trebalo bi omogućiti ženama sa invaliditetom šansu da učestvuju, i treba im dati sve što je neophodno kako bi mogle da potpuno učestvuju, u forumima gde se diskutuje o osnaživanju žena i o rodnoj ravnopravnosti. Treba poboljšati saradnju između grupa za ženska prava i organizacija za prava osoba sa invaliditetom, kao i sa drugim akterima uključenim u aktivnosti namenjene borbi protiv nasilja nad ženama; u sklopu te saradnje posebno treba voditi računa na uključenje žena sa invaliditetom u dijalog, izradu strategija i proces izgradnje institucija;
(j) Treba podržati države da odgovaraju na zahteve za informacije koje im podnesu relevantni mehanizmi Ujedinjenih nacija;
(k) Treba sve više koristiti agencije i programe Ujedinjenih nacija po pitanju nasilja nad ženama sa invaliditetom, uključujući i za kreiranje specifičnih izveštaja o implementaciji Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom;
(l) Treba podržati formiranje mehanizma koji bi omogućili Savetu za ljudska prava, da putem specijalnih procedura sarađuje sa Specijalnim izvestiteljem o invaliditetu Komisije o društvenom razvoju.
[1] Dženet E. Lord, „The Convention on the Rights of Persons with Disabilities and antenatal screening for disability” (Konvencija o pravima osoba sa invaliditetom i pre-porođajni pregledi za utvrđivanje invaliditeta), ekspertsko mišljenje pripremljeno za Saving Downs Nju Zeland, 2012.
[2] Rosemarie Garland-Tomson, Feminist disability studies (Feminističke studije invaliditeta), Signs: Journal of Women in Culture and Society, vol. 30, No. 2 (2005).
[3] Michelle Fine and Adrienne Asch, “Disabled women: sexism without the pedestal” (Žene sa invaliditetom: Seksizam bez pijedestala), Journal of Sociology and Social Welfare , Soc. vol. 8, No. 2 (1981).
[4] Johanna Bond, “International intersectionality: a theoretical and pragmatic exploration of women’s international human rights violations” (Međunarodna intersekcionalnost: teoretsko i pragmatično istraživanje kršenja ženskih ljudskih prava na međunarodnom nivou), Emory Law Journal. vol. 52, No. 71 (2003).
[5] Doreen Demas, “Triple jeopardy: native women with disabilities” (Trostruka opasnost: žene urođenice sa invaliditetima), Canadian Woman Studies, vol. 13, No. 4 (1989), pp. 53-55.
[6] Margaret Nosek, and others, “Disability, psychosocial and demographic characteristics of abused women with disabilities” (Invaliditet, psiho-socijalne i demografske karakteristike žena sa invaliditetom koje trpe nasilje), Violence against Women, vol. 12, No. 9 (Sept. 2006), pp. 838-850.
[7] Aarati Kasturirangan, Sandhya Krishnan and Stephanie Riger,“The impact of culture and minority status on women’s experience of domestic violence” („Uticaj kulture i manjinskog statusa na žensko iskustvo porodičnog nasilja), Trauma Violence Abuse, vol. 5, No. 4 (2004), 318-332.
[8] Stephanie Ortoleva, “Women with disabilities: the forgotten peacebuilders” (Žene sa invaliditetom: zaboravljene mirovnjakinje), Loyola of Los Angeles International and Comparative Law Review, vol. 33 (2010).
[9] Women’s Refugee Commission, Disabilities Among Refugees and Conflict-Affected Populations (Invaliditet među izbeglicama i populacijama zahvaćenim konfliktom) (New York, 2008)
[10] Julissa Reynoso, “Perspectives on intersections of race, ethnicity, gender, and other grounds: Latinas at the margins” (Pogledi na intersekciju rase, etniciteta, roda i drugih osnova: Latina žene na marginama), Harvard Latino Law Review, vol. 7 (2004), pp. 64-73.
[11] Shelley Tremain ed, Pushing the Limits: Disabled Dykes Produce Culture (Prekoračenje granica: lezbejke sa invaliditetom stvaraju kulturu) (Women’s Press, 1996).
[12] Women With Disabilities Australia, “Sterilization of women and girls with disabilities — an update on the issue in Australia”(Sterilizacija žena i devojčica sa invaliditetom – najnovije informacije o ovom pitanju u Australiji) (December 2010)
[13] World Health Organization, Promoting sexual and reproductive health for Persons with Disabilities (Promocija seksualnog i reproduktivnog zdravlja osoba sa invaliditetom): World Health Organization/United Nations Population Fund Guidance Note (2009).
[14] Rannveig Traustadottir, “Obstacles to equality: the double discrimination of women with disabilities: overview article” (Prepreke na putu ka ravnopravnosti: dupla diskriminacija žena sa invaliditetom: članak pregled) (1990).
[15] Elizabeth Lightfoot, Katharine Hill and Traci LaLiberte, “The inclusion of disability as a condition for termination of parental rights” (Uključivanje invaliditeta kao uslova za ukidanje roditeljskog prava), Child Abuse and Neglect, vol. 34 (2010), pp. 927-934.
za Mrežu Žene protiv nasilja prevela Nina Đurđević Filipović
