1.) Koliko su danas osobe sa invaliditetom zastupljene u umetnosti, a koliko su to bile ranije kroz istoriju?
Zastupljenost osoba s invaliditetom u umetnosti možemo sagledavati iz najmanje dva aspekta: njihovu zastupljenost u samim umetničkim delima – koliko su umetnici i umetnice bili/e inspirisani njima i kao zastupljenost osoba s invalidiitetom u produkciji samih umetničkih dela – kao aktivnih umetnika/ca. Postoji još jedna zanimljiva stvar, što se nekada manifestacija invalidiiteta razumela kao “nadarenost” ili “specijalna sposobnost” “znak posebnosti” pa je takvim osobama sa umetničkom nadarenošću pripisivana genijalnost, čak i kada se nije moglo govoriti o tome, ali u slučaju Leonarda – to je bilo “adekvatno”.
Postoje umetnici za koje ni ne znamo da su osobe s invalidiitetom, jer je jedno vreme tendencija bila da se invaliditet pošto poto sakrije, ali i vreme u kome “invaliditet” je samo jedna od osobina umetnika i nije dominantna u javnom diskursu o njegovom radu. Nadalje, pitanje zastupljenosti je i pitanje koliko je među njima umetnica, žena s invaliditetom, ali i u okviru kojih umetnosti. Kako god, posebno oni/e sa vidljivim invaliditetom – nisu vidljivi/vidljive! Posebno ne kod nas.
2.) Da li se njihova uloga u umetnosti promenila u odnosu na ranije godine?
( Prosto smo svedoci da su osobe s invaliditetom ranije kroz film prikazivane kroz negativni kontekst, pogotovo osobe niskog rasta).
Nešto se malo promenila, ali i dalje nisu prisutni/e…A zato je mnogo razloga…od kulturne politike, obrazovne politike, uvreženih predrasuda, getoiziranih grupa osoba s invaliditetom, niske ekonomske i socijalne moći osoba s invaliditetom…i do toga da je, posebno kod nas, značaj umetnosti marginalizovan.
3.) Kako su najčešće kod nas a i u svetu, danas prikazane osobe s invaliditetom kroz umetnost?(Film/Pozorište)
Zavisi u kojim umetničkim delima, u onim koja datiraju od pre 20 i više godina uglavnom su prikazivana kao lica koja treba sažaljevati, ponekad kao osećajna, inteligentna, ali nikada kao ravnopravna, ostvarena bića… Međutim, poslednjih godina ostvaruju se dela koja afirmišu, demistifikuju, uzdižu i stvaraju optimističnu sliku o osobama s invaliditetom, koja uče da razumemo, prihvatimo različitosti i stvaramo mogućnosti da svi imaju i ostvaruju jednaka prava.
4.) Možete li mi navesti nekoliko poznatih domaćih i stranih umetnika s invaliditetom?
Prvo to “poznato” je u mom slučaju relativizirano… Za mene su poznati oni/e do kojih sam došla istražujući, što ne znači da su poznati svima, da su ušli/e u umetničke istorije, enciklopedije.. Neki/e od njih jesu, ali neki/e su manje poznati široj javnosti. Ima i onih za koje ne znamo da su osobe s invaliditetom, jer njihov invaliditet nije vidljiv, kao sto su :
Poznati su mi: Leonardo Da Vinci (slikar, skulptor, naučnik…); Andrea Bocelli (pevač), Claude Monet (slikar); Agatha Christie (spisateljica); Richard Pryor (glumac); Kurt Cobain (muzičar, pevač Nirvane); Richard Burton (glumac); Vincent van Gogh (slikar); Neil Young (muzičar), Michelangelo (slikar, skulptor); Ludwig Van Beethoven (kompozitor); Aimee Mullins (glumica i manekenka); Harrison Ford (glumac) i mnogi/e drugi/e…
Ja bih sada istakla one koji/e meni lično mnogo znače, koji/e me inspirišu na različite načine, a to su : Frida Khalo (slikarka), Alison Lapper (multimedijalna umetnica), Siniša Tucić (književnik), Pim Grooten ( performerka i edukatorka u playback teatru), Rebecca Horn, Judith Scott, Nancy Fried, Harriet Sanderson i Laura Splan (vizuelne umetnice), Graeae (pozorišna trupa) i jedan od osnivaća trupe Nabil Shaban…Vic Chesnutt (muzičar, kojeg, nažalost više nema).
5.) Koja su najpoznatija filmska dela osoba s invaliditetom?
Imam problem sa tim “poznatim”..mogu da kažem koje sam ja gledala, možda će biti i drugima poznati….:-) “I Am Sam”, “My left foot”, “Rain man”, “Little Man Tate”, “House of Cards”, “As Good As It Gets”, “Sound and Fury”, “The Other Sister”, “Ptice koje ne polete”, “The Hunchback of Notre Dame.” (Mislim da je kod nas preveden kao “Kvazimodo”, što isto govori o domaćem prevodilačkom diskursu, naprosto nije isto…), ima i drugih kojima sam zaboravila naziv, sećam se samo scena.
6.) Da li ste Vi sarađivali sa nekim od poznatih umetnika/ca i kakva su Vam iskustva?
Od poznatih umetnika/ca saradjivala sam sa Borisom Kovačem, Katalin Ladik, Jasnom Knez sa kojima je bilo sjajno sarađivati (oni su poznati u međunarodnom kontekstu, ali ne u smislu da su TV ili filmska “lica”). Ali ako me pitaš u vezi sa poznatim umetnicima/cama s invaliditetom, sa njima nisam, mislim ne sa “poznatim”…da bi neko postao “poznat” umetnik/ca , a da je pri tome osoba sa invaliditetom, kod nas će proći još mnogo vremena, a oni inostrani ni meni nisu dostupni.. I ja sam udaljena od centara društvene, političke, umetničke moći.
7.) Kako publika reaguje na umetnike s invaliditetom, da li su u dovoljnoj meri prihvačeni?
Umetnici/e s invaliditetom su prilično heterogena grupa, i publika im se razlikuje…Kod nas, uglavnom publiku čine roditelji, rodbina i prijatelji umetnika/ce s invaliditetom i lica koja se profesionalno bave tom populacijom… I tek mali broj onih koji su uopšte zainteresovani za umetnost i osobe s invaliditetom….I publika izvanredno reaguje.
Ali uz “prihvaćenost” ide čitav paket u kome su: kritičari, izveštači, novinari, mediji, donatori, političari…- koji omogučavaju da ta umetnost bude vidljiva za širu javnost, da bude prihvaćena… da se prihvati kao kulturno dobro.
8.) Kod nas, a i u svetu, koja su osnovna prava umetnika s invaliditetom i kako su ona regulisana?
Naša zemlja nema razvijene regulative kojima bi se uredio položaj umetnika/ca, danas se događa da slobodne umetnice ne mogu da ostvare porodiljsko bolovanje, ne mogu da se razbole, jer ako ne rade ne mogu da ostvare prihod-nemaju plaćeno bolovanje, nihovo dete ne može biti upisano u najbliži vrtić – jer ih prepoznaju kao “nezaposlene”, nadalje, vrlo teško je neku vrstu umetnosti realizovati bez tehničkih , prostornih i materijalnih resursa, a kad se realizuje- onda ju je teško predstaviti publici, jer u našoj zemlji nema dovoljno kulturnih prostora, a najmanje onih koji su prilagođeni i za osobe s invaliditetom…Možemo da navedemo primer pisca, eto za njega nisu neophodni resursi kakvi su potrebni režiseru da napravi predstavu, ali pisac nije plaćen da napiše knjigu, u najboljem slučaju on dobije nekakav honorar za izdavanje knjige, ali dok se ne izda on mora od nečega i da živi! Gde da se zaposli? Kojim ustanovama i organizacijama je potreban pisac? Pri tome ako taj pisac, osoba s invaliditetom – ne piše sladunjavo, nije populistički pisac, ijaaoj pa tek onda je marginalizovan! Znači, on je marginalizovan i kao osoba s invaliditetom, i kao umetnik, i kao umetnik koji ne piše “komercijalna” dela. U Novom Sadu nemamo ni kulturnu politiku – koja bi dala određene kriterijume i smernice za razvoj umetnosti i u okviru njih i za razvoj umetnosti osoba s invaliditetom. Pa ipak moram da kažem, da su se od pre 16 godina, kada sam počela da radim sa osobama sa invaliditetom – stvari promenile malo nabolje, kada su u pitanju osobe s invaliditetom. Sada postoje organizacije koje se bave umetnošću i osobama s invaliditetom, postoje budžetska sredstva kojima se podržavaju projekti, ali i dalje nedovoljna…Konačno, Pozorište mladih ima rampu-bar na ulazu u zgradu!
9.) Da li država u dovoljnoj meri podržava umetnike s invaliditetom i opšte da li se umetnost, umetnička dela i sami umetnici dovoljno cene i poštuju?
Država ne podržava uopšte dovoljno umetnike, ne podržava otvaranje novih grupa na katedrama koje bi omogućile umetničko obrazovanje osoba s invaliditetom… Hoću da kazem da većina osoba s invaliditetom ni ne zna da ima umetničkog potencijala, jer je isti trebalo prepoznati, negovati, razvijati, ostvarivati, usavršavati… A gde to može da se dogadja? U onim sredinama u kojima postoji razađen sistem umetničkog školovanja kojim su obuhvaćene i osobe sa invaliditetom. U razvijenim sredinama postoje na akademijama umetnosti – programi za osobe sa invaldiitetom. Imali smo prilike da u okviru festivala “Ulazna vrata” vidimo multimedijalnu predstavu filmske dipl. glumice i vizuelne umetnice koja ima 100% ostećen vid, ili holandsku performerku s motornim invaliditetom – koja je završila akademiju za klovnove…U Berlinu postoji profesionalni teatar u kome su glumci/e osobe sa mentalnim invaliditetom, u Utrechtu u kulturnom centru u zvaničnom repertoaru je produkcija osoba s mentalnim invaliditetom, u Arnhemu postoji umetnički centar za osobe s invaliditetom u kome i oni sa teškim motornim i senzornim oštećenjima uče umetnost, stvaraju je, dele sa publikom…Umetnost je izuzetno moćna u osnaživanju pojedinca/ke i to su prepoznale/istražile i razvijaju – razvijenije zemlje u kojima ima i formalnih i narazličitijih neformalnih umetničkih programa namenjenih osobama s i bez invaliditeta…jer koliko je najslabiji član zajednice jak – toliko je jaka i zajednica!
